ÖĞRENME ALANI : CANLILAR VE HAYAT
ÜNİTE 1 : CANLILARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME
A- CANLILIK HÜCREYLE BAŞLAR (6 SAAT)
1- Canlıların Ortak Özellikleri
2- Mikroskop ve Özellikleri
3- Hücre
4- Hücre Sayısına Göre Canlı Çeşitleri
5- Hücrenin Görevleri
6- Hücrenin Yapısı
7- Bitki ve Hayvan Hücreleri Arasındaki Benzerlikler
8- Bitki ve Hayvan Hücreleri Arasındaki Farklılıklar
9- Gelişmişlik Düzeyine Göre Hücre Çeşitleri
10- Hücreden Organizmaya
ÜNİTE 1: CANLILARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME
A- CANLILIK HÜCREYLE BAŞLAR :
1- Canlıların Ortak Özellikleri :
Çevremizdeki varlıklar canlı ve cansız varlıklar olarak iki grupta toplanırlar.
Cansız varlıklar katı, sıvı ve gaz halindeki maddelerden oluşur.
Canlı varlıklar mantarlar, hayvanlar ve bitkilerden oluşur. Canlı varlıkların tamamında görülen özelliklere canlıların ortak özellikleri denir. Bütün canlılarda görülmeyen özellikler ise ortak değildir.
Canlıların Ortak Özellikleri Şunlardır ;
1- Hücrelerden oluşma.
2- Beslenme.
3- Büyüme ve gelişme.
4- Hareket etme.
5- Solunum yapma.
6- Boşaltım yapma.
7- Çoğalma yani üreme.
8- İrkilme yani tepki verme.
2- Mikroskop ve Bölümleri :
Gözle görülemeyen canlıları ve cisimleri incelemek için kullanılan araçlara mikroskop denir.
▪ (*) İlk mikroskop 1590 yılında babası gözlükçü olan Zacharais tarafından yapılmıştır. (Gözlük merceğinin altından geçen örümceği tesadüfen görmüştür. İlk mikroskopla incelenen canlı piredir. İlk mikroskop, birkaç merceğin üst üste konmasıyla oluşan basit bir düzeneğe sahiptir.).
▪ Mikroskopla, gözle görülemeyen canlıları ilk inceleyen bilim adamı Antonie Van Leeuwenhoek`tur (Lövenhuk). Lövenhuk incelediği göl suyunda tek hücreli canlıları görmüştür. (Gördüğü bu canlılarını ne olduğunu anlamamasına rağmen bakterileri keşfetmiştir. 17.yy da manifaturacılık–terzilik– yaparken büyüteçte kumaşların kalitesini incelerken merceklerden yararlanmış ve kendi ışık mikroskobunu yapmıştır. 500 mikroskop yapmış ve nesneleri 300 kat büyütebilmiştir.).
▪ (*) Günümüzde kullanılan ışık mikroskobundan daha fazla büyütme özelliğine sahip olan elektron mikroskobu ilk kez 1940 yılında Ruska ve Mahl tarafından bulunmuştur.
a) Mikroskobun Bölümleri :
▪ Mikroskoba bakılan ve içinde mercek olan bölüme oküler denir.
▪ Oküler gibi mercek bulunduran ve büyütmeyi sağlayan bölüme objektif denir.
▪ İncelenecek cismin üzerine konulduğu kısma tabla (nesne tablası) denir.
▪ Oküler ve objektifleri tutan parçaya gövde kolu denir.
▪ Işığın geldiği ve ışığın şiddetinin değiştirildiği kısma diyafram (iris diyafram) denir.
▪ Mikroskobu ayakta tutan parçaya ayak (alt kaide) denir.
▪ Objektifin değiştirilmesini sağlayan döner kafaya döner objektif yuvası (hareketli revolver) denir.
▪ Görüntüyü ayarlamak için kullanılan düğmelere kaba ve ince ayar düğmeleri denir.
3- Hücre :
Bir canlının canlılık özelliği gösteren en küçük yapı birimine hücre denir.
Doğada yaşayan canlıların tamamı hücrelerden oluşmuştur. Doğada yaşayan canlılardan bazıları tek bir hücreden, bazıları da çok sayıda hücreden oluşmuştur. Doğadaki bütün canlıları oluşturan hücrelerin sayısı, büyüklüğü ve yapısı aynı değildir. Bu nedenle bitki ve hayvan hücreleri arasında benzerlik ve farklılıklar vardır. Bir canlıyı oluşturan hücrelerin de görevlerine göre şekli ve büyüklüğü farklı olabilir. Hücre gözle görülemeyip mikroskopla incelenir.
▪ Hücre ilk defa 1665 yılında İngiliz bilim adamı Robert Hook tarafından bulunmuştur. Robert Hook kendi yaptığı mikroskopta şişe mantarını incelerken gördüğü boş odacıklara (bal peteği şeklinde) hücre adını vermiştir.
4- Hücre Sayısına Göre Canlı Çeşitleri :
Canlılar hücre sayısına göre tek hücreli canlılar ve çok hücreli canlılar olarak iki grupta incelenirler. Doğadaki canlılardan bazıları çıplak gözle görülebilirken bazıları da sadece mikroskopla görülebilir. Sadece mikroskopla görülebilen canlılara mikroskobik canlılar denir.
a) Tek Hücreli Canlılar :
Tek bir hücreden oluşan canlılara tek hücreli canlılar denir. Bakteriler, amip, kamçılı hayvan (öglena), terliksi hayvan (paramesyum) ve mavi – yeşil algler tek hücreli canlılardır.
b) Çok Hücreli Canlılar :
Çok sayıda hücreden oluşan canlılara çok hücreli canlılar denir. İnsanlar, hayvanlar, bitkiler, mantarlar çok hücreli canlılardır.
5- Hücrenin Görevleri :
Canlıların yaşamlarını sürdürebilmek için yaptığı beslenme, solunum, dolaşım, boşaltım, sindirim, üreme, büyüme, gelişme gibi faaliyetlere yaşamsal faaliyetler veya canlılık olayları denir. Canlılarda gerçekleşen yaşamsal faaliyetlerin tamamı hücre tarafından yapılır. Yani hücrenin görevi, yaşamsal faaliyetleri gerçekleştirmektir.
6- Hücrenin Yapısı (Kısımları) :
Hücre dıştan içe doğru hücre zarı, sitoplâzma ve çekirdek olmak üzere üç kısımdan oluşur. Bu nedenle hücre de daha küçük yapıların bir araya gelmesi ile oluşur.
a) Hücre Zarı :
Bütün bitki ve hayvan hücrelerinde bulunan, hücreyi dış ortamdan ayıran ve hücreye şekil veren yapıya hücre zarı denir.
1-) Hücre Zarının Özellikleri :
1- Canlıdır.
2- Seçici ve geçirgendir. Hücre zarından küçük moleküller geçer ama büyük moleküller geçemez. Büyük moleküller parçalandıktan sonra geçerler.
3- Esnektir.
4- Saydamdır (ışığı geçirir).
5- Çift katlıdır.
6- Protein, yağ ve az miktarda karbonhidrattan oluşmuştur.
7- Akışkandır.
8- Üzerinde madde alışverişini sağlayan delikler bulunur.
2-) Hücre Zarının Görevleri :
1- Hücreyi dış ortamdan ayırır.
2- Hücreyi dış etkilere karşı korur.
3- Hücreye madde giriş çıkışını sağlar.
4- Hücreye şekil verir.
5- Hücreyi dağılmaktan korur.
6- Hücrelerin birbirlerini tanımasını sağlar.
3-) Hücre Zarının Yapısı :
Hücre zarı, protein, yağ ve az miktarda da karbonhidrattan oluşmuştur. Hücre zarında iki sıra yağ tabakası arasına gömülmüş protein molekülleri vardır ve bunlar sürekli hareket halindedirler. Hücre zarının bu modeline akıcı mozaik zar modeli denir.
Hücre zarının üzerinde por denilen delikler bulunur. Porlar hücrede madde giriş çıkışını sağlarlar.
b) Hücre Duvarı (Çeperi) :
Bitki hücrelerinde, hücre zarının üzerinde selüloz denilen maddenin birikmesiyle oluşan yapıya hücre duvarı (çeperi) denir.
1-) Hücre Duvarının (Çeperinin) Özellikleri :
1- Yalnız bitki hücrelerinde bulunur, hayvan hücrelerinde bulunmaz.
2- Hücre zarının dışında bulunur.
3- Kalın, sert ve dayanıklıdır.
4- Cansızdır.
5- Tam geçirgendir. Üzerinde madde geçişine izin veren delikler bulunur.
6- Selüloz denilen maddeden yapılmıştır.
7- Hücreye şekil verir.
c) Sitoplâzma :
Hücre zarı ile çekirdek arasını dolduran yumurta akı kıvamındaki renksiz sıvıya sitoplâzma denir. Sitoplâzmanın yapısında % 90 oranında su bulunurken geriye kalan kısmını da sindirilmiş besinler, vitaminler, madensel tuzlar, enzim, glikoz, salgı (hormon) oluşturur. Ayrıca sitoplazmada hücredeki yaşamsal faaliyetleri gerçekleştiren yapılar (organeller) bulunur.
1-) Sitoplâzmanın Özellikleri :
1- Canlıdır.
2- Renksizdir.
3- Suda çözünmez.
4- Hücre zarından geçemez.
5- Yarı saydamdır.
2-) Sitoplâzmanın Görevleri :
Sitoplâzma hücredeki beslenme, solunum, dolaşım, boşaltım, üreme, sindirim gibi bütün yaşamsal faaliyetlerin gerçekleştiği yerdir. Sitoplâzmada yaşamsal faaliyetleri gerçekleştiren yapılara organel (organcık) denir. Sitoplâzmada bulunan organellerin görevleri farklıdır.
3-) Sitoplâzmada Bulunan Organeller :
Sitoplâzmada farklı görevlere sahip olan; endoplazmik retikulum, ribozom, mitokondri, lizozom, golgi aygıtı (cisimciği), koful, sentrozom (sentrioller), plastitler gibi organeller bulunur. (PİS KEREM GEL)
1-) Mitokondri :
Hücre içerisine alınan besin maddelerinin oksijen gazı ile parçalanarak enerji üretilmesini sağlar.
Vücutta enerji ihtiyacı fazla olan karaciğer, kas ve sinir (beyin) hücrelerindeki mitokondri sayısı diğer hücrelerdekinden daha fazladır.
Bakteriler ve alyuvarlar denilen kan hücresi dışında bütün hücrelerde bulunur.
2-) Koful :
Hücre içerisine alınan su ve besinler ile hücrede oluşan atık maddelerin depolanmasını ve bu atık maddelerin hücre dışına atılmasını sağlar. Bu nedenle hücre içerisinde depolamada ve boşaltımda görevlidir.
Bitki hücrelerinde büyük ve az sayıda, hayvan hücrelerinde küçük ve çok sayıdadır.
3-) Plastitler :
Sadece bitki hücrelerinde bulunur, hayvan hücrelerinde bulunmaz. Görevlerine göre kloroplast, kromoplast ve lökoplast olarak üç çeşittir.
▪ Kloroplast :
Bitkilerin yeşil renkli kısımlarında (yaprak ve yeşil gövde) bulunan yeşil renkli plastitlerdir. Kloroplast, klorofil maddesini taşır ve fotosentez olayı burada gerçekleşir. Klorofil maddesi bitkiye yeşil renk verir ve fotosentez olayında görevlidir.
▪ Kromoplast :
Bitkilerin yeşil dışındaki organlarının hücrelerinde bulunan ve bitkilerin çiçek ve meyvelerine sarı (limon), kırmızı (domates) ve turuncu (havuç) renklerini veren plastitlerdir. Erik, elma gibi meyvelerde başlangıçta yeşil olan plastitler yani kloroplastlar, daha sonra meyve olgunlaşırken kırmızı veya başka renge yani kromoplasta dönüşür.
▪ Lökoplast :
Bitkilerin ışık görmeyen ve toprak altında bulunan kök, gövde ve tohumlarında bulunan renksiz plastitlerdir.
Lökoplastlar bitkilerde nişasta denilen besin maddelerini depolarlar.
4-) Endoplazmik Retikulum :
Hücre zarı ile çekirdek arasında uzanan kanalcıklardır. Hücre içerisinde madde taşınmasını (ve depolanmasını) sağlar.
5-) Ribozom :
Virüsler hariç bütün hücrelerde bulunur. Hücre içerisinde protein üretiminde (sentezinde) görevlidir.
6-) Golgi Aygıtı (Cisimciği) :
Hücre içerisinde ter, süt, yağ, gözyaşı, tükürük, sümük gibi salgıları (sıvıları) üreterek bunları bir zarla çevirip paketler. Üst üste yığılmış torbacık şeklindedir.
Vücutta salgı üreten organların (süt bezi, ter bezi, yağ bezi, gözyaşı bezi, sümük bezi, tükürük bezi gibi) hücrelerinde golgi aygıtının sayısı normalden fazladır.
7-) Lizozom :
Genellikle hayvan hücrelerinde bulunur, bitki hücrelerinde bulunmaz. İnsanlarda akyuvarlar, karaciğer ve dalakta sayısı fazladır ama alyuvarlar hücrelerinde bulunmaz.
Hücre içerisinde büyük besin maddelerinin ve hücre içerisinde yaşlanan ve yıpranan organellerin parçalanmasını (sindirilmesini) sağlar.
8-) Sentrozom (Sentrioller) :
Sadece hayvan hücrelerinde (çiftler) bulunur, bitki hücrelerinde bulunmaz.
Hücre bölünmesinde görevlidir.
d) Çekirdek :
Hücrenin ortasında bulunan, bir zarla sitoplâzmadan ayrılan, hücredeki bütün yaşamsal faaliyetleri (büyüme, bölünme ve onarım) yöneten ve kontrol eden, canlının sahip olduğu kalıtsal özellikleri taşıyan ve organelleri yöneten kısımdır. Çekirdeği alınan hücre yaşayamaz. Çekirdekte, canlıya ait kalıtsal özellikleri belirleyen yapılar (DNA) bulunur.
Bazı hücrelerde birden fazla çekirdek varken bazı hücrelerde ise çekirdek bulunmaz. İnsanların kırmızı kas hücreleri ile karaciğer hücrelerinde ve terliksi hayvanda birden fazla çekirdek varken bakteriler, mavi–yeşil algler ve insanların alyuvarlar hücrelerinde çekirdek bulunmaz. Çekirdeği olmayan hücrelerde canlının kalıtsal özeliklerini taşıyan yapılar sitoplazmada dağınık halde bulunur.
7- Bitki ve Hayvan Hücreleri Arasındaki Benzerlikler :
1- Çıplak gözle görülemeyip mikroskoplarla görülürler.
2- Hücre zarı bulunur.
3- Sitoplazma bulunur.
4- Çekirdek bulunur.
5- Koful bulunur.
6- Mitokondri bulunur.
7- Ribozom bulunur.
8- Endoplazmik retikulum bulunur.
9- Golgi aygıtı (cisimciği) bulunur.
10- Çekirdeğinde kalıtsal madde bulunur.
8- Bitki ve Hayvan Hücreleri Arasındaki Farklılıklar :
-
|
Bitki Hücresi
|
|
Hayvan Hücresi
|
|
1-
|
Hücre zarının dışında hücre duvarı bulunmaz.
|
1-
|
Hücre zarının dışında hücre duvarı vardır.
|
|
2-
|
Şekilleri genelde köşelidir.
|
2-
|
Şekilleri genelde yuvarlaktır.
|
|
3-
|
Plastitleri vardır.
|
3-
|
Plastitleri yoktur.
|
|
4-
|
Sentrozom bulunmaz.
|
4-
|
Sentrozom bulunur.
|
|
5-
|
Kofulları büyük ve az sayıdadır.
|
5-
|
Kofulları küçük ve çok sayıdadır.
|
|
6-
|
Genelde lizozom bulunmaz.
|
6-
|
Genelde lizozom bulunur.
|
9- Gelişmişlik Düzeyine Göre Hücre Çeşitleri :
Hücreler gelişmişlik düzeyine göre ilkel hücreler ve gelişmiş hücreler olmak üzere iki grupta incelenirler.
a) İlkel Hücreler :
Çekirdeği bir zarla çevrilmemiş hücrelere ilkel hücreler denir. İlkel hücrelerde çekirdek zarla çevrilmediği için kalıtsal madde (DNA) sitoplazma içinde dağınık haldedir. İlkel hücrelerde hücre zarı, sitoplâzma ve zarsız organel olan ribozom bulunur ve en basit yapılı hücrelerdir. Ribozom dışında organelleri bulunmaz. Bakterilerin ve mavi – yeşil alglerin hücreleri ilkel hücredir.
b) Gelişmiş Hücreler :
Çekirdeği ve organelleri zarla çevrilmiş olan hücrelere gelişmiş (ökaryot) hücreler denir. Gelişmiş hücreler; hücre zarı, sitoplâzma ve çekirdek olmak üzere üç kısımdan oluşurlar.
Bazı tek hücreli canlıların, mantarların, bitkilerin, insanların ve hayvanların hücreleri gelişmiş hücredir.
Hazırlayan: Mustafa Üstündağ
|
