Dünya`nın (Yerkürenin) Katmanları (Tabakaları)

Dünya`nın (Yerkürenin) Katmanları (Tabakaları) :
 Dünya, Güneş`ten koptuktan sonra dönerek katılaştığı için yapısında bulunan maddeler yoğunluklarına göre dizilmişlerdir. Yoğunluğu büyük olan maddeler yerkürenin merkezinde toplanmış, yoğunluğu küçük olan maddeler yerkürenin dış kısmında yer almıştır. Böylece yerkürenin dışından merkezine doğru çeşitli tabakalar oluşmuştur. Dünya, dıştan içe doğru atmosfer, hidrosfer, litosfer, pirosfer ve barisfer olmak üzere beş tabakadan oluşur.
 
 a) Atmosfer (Hava Küre) :
 Dünya`nın etrafını saran ve onunla birlikte dönen hava tabakasına atmosfer denir. (Dünya oluşurken katılaşan yerkabuğundan ayrılan azot, oksijen ve diğer bazı gazların oluşturduğu tabakadır). Atmosferi oluşturan hava tabakasında % 78 (78,1) oranında azot gazı (N2), % 21 (20,9) oranında oksijen gazı (O2), %1 oranında da diğer gazlar (soy gazlar, CO2 gazı, CO gazı, ozon gazı (O3), su buharı) (% 0,93 oranında soy gazlar, % 0,07 oranında da değişken gazlar (su buharı, CO2, O3) bulunur. Atmosferin kalınlığı 800–1000 km kadardır.
 Atmosferde sıcaklık farkına göre çeşitli tabakalar oluşmuştur.
 
 1- Troposfer :
 Ortalama kalınlığı 11 km (kuplarda 8 km, ekvatorda 16 km) olan, bulutların ve hava olaylarının (yağmur, kar, dolu, rüzgâr) oluştuğu tabakadır. (Bu nedenle yer kabuğunun değişmesinde önemli rol oynar). Bu tabakada yerden yukarı doğru çıkıldıkça her 1 kilometrede sıcaklık 6,50C (bazen 50C), basınç da her 10,5 metrede 1 mm–Hg düşer. Bu tabakanın üst kısmındaki sıcaklık –570C dir. (Canlıların yaşaması için gerekli oksijen oranı, sıcaklık ve basınç bu katmanda yer alır).
 
 2- Stratosfer :
 Ortalama kalınlığı 48–50 km olan soğuk ve karanlık bir tabakadır. Bu tabakanın alt kısmında sıcaklık –570C iken üst kısmında sıcaklık artar ve 00C ye kadar yükselir. Burada bulunan ozon tabakası, Güneş`in (ışıma yoluyla gelen) zararlı ultraviole (ve mor ötesi) ışınlarını süzer ve bu ışınlardan yeryüzündeki canlıların zarar görmesini engeller.
 3- Mezosfer :
 Ortalama kalınlık 35–45 km olan bu tabakanın alt kısmındaki sıcaklık 00C iken üst kısımlarında sıcaklık –1000C`ye kadar düşer. Sıcaklık farkının fazla olduğu bu yoğun tabakada atmosfere giren gök taşları sıcaklık–soğukluk farkından dolayı parçalanır.
 
 4- Termosfer :
 Mezosferden sonra gelen 800–900 km kalınlığındaki en dış tabakadır. Bu tabakada sıcaklık yüksek, yoğunluk ise düşüktür. Sıcaklık 4000C ile 18000C arasında değişir. İki tabakadan oluşur.
 
 • İyonosfer : Yoğunluğun az olduğu ve radyo dalgalarını yansıtan,
 iyonlaşmış gazların oluşturduğu termosferin son 600 km lik tabakasıdır. (Uydu cihazları bu tabakada bulunur).
 • Ekzosfer : Havanın olmadığı ve sıcaklığın çok yüksek olduğu
 termosferin en dış tabakasıdır.
 
 b) Hidrosfer (Su Küre) :
 Yer kabuğunun çukur yerlerini dolduran suların (deniz, göl, akarsu, yeraltı suları) oluşturduğu tabakadır. Yeryüzünün 3/4 ü sularla kaplıdır. Hidrosferdeki sular buharlaşarak hava olaylarının ve suyun doğal çevriminin gerçekleşmesini sağlarlar. Ayrıca hidrosferi oluşturan sular yer kabuğunun şeklinin değişmesini sağlarlar.
 (Yeryüzündeki sular Dünya yüzeyine dağılabilseydi kalınlığı 4–7 km olurdu).
 
 
 
 
 
 c) Litosfer (Taş Küre = Yerkabuğu) :
 Canlıların üzerinde yaşadığı çeşitli taş, toprak ve kayaçlardan oluşan tabakadır. Ortalama kalınlığı 60 km dir. Bu tabaka okyanusların dibinde ince, karalarda ise daha kalındır. Sıcaklık her 33 m aşağı inildikçe 10C yükselir. Bu tabakanın en alt kısmındaki sıcaklık ortalama 20000C civarındadır.
 Yerkabuğunun üst kısımlarında en fazla alüminyum (Al) ve silisyum (Si = silikat) elementleri bulunur. (Bu nedenle bu tabakaya sial tabakası denir). Daha alt kısımlarda silisyum (Si), magnezyum (Mg), demir (Fe) ve nikel (Ni) gibi elementlerin miktarı artar. (Bu nedenle de bu tabakaya sima denir). (Yoğunluğu 2,5 – 5 gr/cm3 tür).
 
 d) Pirosfer (Ateş Küre = Magma) :
 Yerkabuğunun altında bulunan 2900 km kalınlığındaki tabakadır. Bu tabakanın üst kısmındaki sıcaklık 20000C civarındadır. Bu kadar yüksek sıcaklıkta bütün maddeler erimiş halde bulunur. Erimiş halde bulunan maddelerin oluşturduğu sıvıya magma denir. Magmada en fazla Si ve Mg elementleri bulunur. (Pirosferin ilk 1200 km lik kısmında Si ve Mg bulunurken sonraki 1700 km lik kısmında Fe ve Ni elementleri de bulunur).
 
 
 e) Barisfer (Ağır Küre = Çekirdek) :
 Ortalama kalınlığı 3400 – 4000 km olan Dünya`nın merkezindeki en ağır maddelerin bulunduğu tabakadır. Bu tabakanın büyük bir kısmını Fe ve Ni elementleri oluşturur ve sıcaklık 50000C civarındadır. Bu sıcaklıkta bütün maddeler gaz veya sıvı halde olması gerekirken yüksek basınçtan dolayı katıya yakın haldedir.
 
 

MURAT ÜSTÜNDAĞ
Kayseri Mithatpaşa İlköğretim Okulu Fen ve Teknoloji Öğretmeni