Eşeysiz Üreme Çeşitleri ve Özelliği

EŞEYSİZ ÜREME 

Canlıların belli bir olgunluğa eriştikten sonra kendine benzeyen yeni canlılar meydana getirmesine çoğalma( üreme) denir. Çoğalma etkinliği canlıların ortak özelliklerinden birisidir. Yeni bireylerin meydana getirilmesi, nesillerin devamını sağlar. Üreme faaliyeti ata canlıların yaşaması için şart değildir. Doğadaki canlı organizmalar eşeysiz üreme ve eşeyli üreme olmak üzere iki farklı şekilde çoğalabilirler.
Sperm ve yumurta hücreleri(üreme hücreleri) kullanılmadan yapılan çoğalmaya eşeysiz üreme denir. Vücutta oluşan hücrelerin ya da kopan parçaların gelişmesi ile yeni canlılar oluşur. Eşeysiz üreme olayı ilkel yapılı canlılarda görülen basit bir üreme şeklidir.
Eşeysiz üremede bir ata canlının aynı kalıtsal özellikte yeni bireyler meydana getirmesidir.
Eşeysiz üremede etkili olan bölünme çeşidi; mitoz bölünmedir. Eşeysiz üremede ata canlının vücudundaki bazı doku veya hücreler büyüyüp gelişerek yeni canlıyı oluşturur. Bu üreme çeşidinde ata canlı ile oluşan yeni canlıların kalıtsal yapıları birbirlerinin aynısıdr. Bundan dolayı eşeysiz üreme canlılarda çeşitliliğe yol açmaz. Eşeysiz üreyen bazı canlılar eşeyli de üreyebilir. Örneğin; deniz yıldızı, patates vb.

NOT: Eşeysiz üremede üreme hücreleri görev almaz. Bu yüzden eşeysiz üremede canlıların cinsiyeti önemli değildir.
Eşeysiz üremenin genel özelliklerini sıralayacak olursak:
** Oluşan yeni bireyler kalıtsal olarak ana bireyin kopyasıdır.
** Eşeysiz üreme olayında mitoz hücre bölünmesi görev yapar.
** Bu üreme olayında , mayoz bölünme ve döllenme etkinlikleri görülmez.
** Yeni bireyler arasında genetik çeşitlilik yoktur.
** Yeni bireylerin çevre şartlarına karşı dayanıklılık ve uyum yetenekleri aynı olur.
Eşeysiz üremenin çeşitli şekilleri vardır. Bunlar tomurcuklanarak üreme, bölünerek üreme, yenilenerek üreme ve vejetatif üremedir.

1) Tomurcuklanarak Üreme:

Ana canlının vücudunun herhangi bir yerinde oluşan çıkıntılardan, yeni bireylerin meydana gelmesine tomurcuklanarak üreme denir. Ana canlıda oluşan tomurcuk şeklindeki çıkıntılar zamanla büyüyüp gelişerek, yeni bir canlının oluşmasını sağlar.
Oluşan yeni canlı, ana canlıdan ayrılarak bağımsız yaşayabileceği gibi ana canlıya bağlı kalarak koloni de oluşturabilir. Örneğin, okyanuslardaki mercan adaları bu üreme sonucunda meydana gelebilir.
Tomurcuklanarak üreme olayı; bir hücreli mantar olan bira mayası, hidra, deniz anası, sünger, mercan ve maya mantarında( maya hücresi) görülür.
Örneğin; ekmek hamuru hazırlarken, ıslak hamurun içine bir miktar maya hücresi( maya mantarı) eklenir. Maya hücrelerinin tomurcuklanması sonucu hamurun kabarması sağlanır. Maya hücrelerinin tomurcuklanması canlı kütlenin hızla artmasına neden olur.

2) Bölünerek Üreme:

Basit yapılı olan canlılar bölünerek çoğalırlar. Bir hücreli canlıların ikiye bölünmesi şeklinde gerçekleşir. Böylece bir hücreli canlıların oldukça hızlı bir şekilde çoğalması sağlanır.
Mitoz bölünmeye benzer şekilde bireylerin çoğalmasını sağlar. Büyüyen ve olgunlaşan bir hücreli canlılar, ortadan ikiye bölünerek yeni canlıları meydana getirebilir. Bu üremeyle; ana canlının tamamen kendisine benzeyen yeni bireyler çok sayıda üretilmiş olur.
Tek hücreli canlılarda( amip, öglena, bakteri, paramesyum ) görülür.

3) Yenilenme (rejenerasyonla) Üreme:

Bazı hayvanların vücutlarından kopan parçalar mitoz bölünmelerle kendilerini yeniler ve böylece yeni canlıları oluştururlar. Hayvanlarda görülen bu üreme biçimine yenilenerek üreme denir. Yenilenerek üreme özellikle, toprak solucanı ve denizyıldızında görülür.
Toprak solucanının ortadan ikiye ayrılması, deniz yıldızının kollarının kopması gibi durumlarda her bir vücut parçasından yeni bireyler meydana gelebilir.
NOT: İnsanda yaraların iyileşmesi, kemik iliğinde kan hücrelerinin üretilmesi, kuyruğu kopan kertenkelede yeni kuyruk oluşumu, bir kısmı kesilen karaciğerin kendini tamamlaması, kırılan kemiklerin iyileşmesi, yenilenme olayı ile olur. Bu olaylarda yeni canlı oluşturulmadığı için bu olaylar üreme olarak kabul edilemez.

4) Vejetatif Üreme:
Bitkilerde görülen bir üreme biçimidir. Bitkilerin kök, yaprak dal gibi vb. kısımlarında bulunan hücrelerin mitoz bölünmeler geçirerek yeni bitkileri oluşturmasına vejetatif üreme denir. Vejetatif üremeye aşağıdaki örnekler verilebilir:
** Sıcak ve nemli ortamda bekletilen kuru soğan bir süre sonra yeşil yaprakları (yeni bitkiyi) oluşturur.
** Çilek bitkisinde, toprak yüzeyinde büyüyen sürünücü gövdedeki bazı hücreler gelişerek yeni çilek bitkilerini oluştururlar.
** Patateslerin üzerinde oluşan filizler zamanla gelişerek yeni patates bitkilerini oluştururlar.
** Söğüt, gül, kavak gibi bitkilerin kesilen dalları toprağa dikilirse bu dallar gelişerek yeni bitkileri oluştururlar.

5) Sporla Üreme:
Ana canlı vücudunda özel yöntemlerle çok sayıda spor oluşturulur. Sporlar çok küçük yapılı, dış etkilere dayanıklı ve sağlam bir örtü ile kaplı hücrelerdir. Sporlar rüzgar, su ve çeşitli hayvanlar yardımı ile çevreye yayılabilir.
Uygun koşullu ortamlara ulaşan sporlar büyüyüp gelişerek yeni bir canlının meydana gelmesini sağlar. Sporlanarak çoğalma olayı; mantarlar, sıtma mikrobu ve çiçeksiz bitkilerden kara yosunu, su yosunu ve eğrelti otlarında görülür.