|
GÖK CİSİMLERİNİ TANIYALIM :
1- Uzay :
İçinde galaksilerin, yıldızların, gezegenlerin, meteorların, asteroitlerin bulunduğu sonsuz boşluğa (hacimli ve kütleli gök cisimlerinin tamamına) uzay veya evren denir. Uzayda basınç ve hava yoktur (kozmik ışınlar, röntgen ışınları, mor ötesi ışınlar ve magnetik alan vardır).
2- Gök Cismi :
Uzayda bulunan cisimlerin her birine gök cismi denir. Uzayda yıldız, gezegen, meteor, kuyruklu yıldız, asteroit gibi çok sayıda gök cismi bulunur. Gök cisimlerinin milyarlarcası toplanıp bir araya gelerek dev yıldız kümelerini oluşturur. Yıldız kümelerinden bazıları çıplak gözle, bazıları da teleskoplarla gözlemlenebilir (incelenebilir).
NOT : 1- İnsanlar yüzyıllar boyunca gökyüzünü izlediler, yaptıkları çalışmalarla Ay, Güneş, diğer yıldızlar ve gezegenler arasındaki ilişkileri ortaya çıkardılar. Yüzyıllar boyunca Dünya`nın sabit olup, diğer gök cisimlerinin onun etrafında döndüğünü düşündüler. Zamanla bu düşüncelerin yanlış olduğu gözlemle sonucunda belirlendi.
SORU : 1- Uzayda hangi gök cisimleri vardır?
2- Gök cisimleri neden başımıza düşmüyor?
3- Gök cisimleri nasıl hareket ederler?
4- Bilim insanlarının uzayla ilgili araştırmaları hayatımızda neleri değiştirmiş olabilir?
5- Bulutsuz bir gecede gökyüzü incelendiğinde gökyüzünde parlayan nesneler neler olabilir?
6- Tüm gök cisimleri aynı parlaklıkta mıdır?
7- Gök cisimlerinden renkleri birbirinden farklı olanlar var mıdır?
8- Gök cisimleri, yaydıkları ışıkların renklerine bakılarak ayırt edilebilir mi?
9- Gözlemlenen bir alandaki gök cisimleri sayılabilir mi?
3- Yıldızlar :
Uzaydaki bulutsu denilen sıcak gaz ve toz yığınlarının bir araya gelip sıkışmasıyla oluşan, Güneş gibi ısı ve ışık yayan, küre şeklindeki (plazma halindeki) sıcak ve parlak gök cisimlerine yıldız denir. Güneş`te bir yıldızdır ve Güneş, gündüz görülebilen tek yıldızdır.
Yıldızlar canlı değildir ama onlar da canlılar gibi doğar, yaşar ve ölürler. Ömrü biten dev yıldızlar şiddetli bir patlama ile parçalanır ve ortaya çıkan parçalar uzay boşluğuna dağılır. Yıldızların ortalama ömrü 10 milyar yıldır.
a) Sıcaklıklarına Göre Yıldızlar :
Uzayda bulunan yıldızların büyüklükleri ve sıcaklıkları birbirinden farklıdır. Yıldızlar sıcaklıklarına bağlı olarak mavi, beyaz, sarı ve kırmızı görünürler. En sıcak yıldızlar mavi veya beyaz, orta sıcaklıktaki yıldızlar sarı, soğuk yıldızlar da kırmızı renkli yıldızlardır.
Güneş, sarı – turuncu renkli bir yıldızdır.
b) Büyüklüklerine Göre Yıldızlar :
Yıldızlar, küçük ve büyük yıldızlar olarak iki gruba ayrılırlar. Yıldızlar, oluşumundan sönmesine kadar çeşitli büyüklüklerde olurlar. Yıldızlar yaşamları süresinde ana kol yıldızları, devler, süper devler, beyaz cüceler ve kara cüceler olarak adlandırılırlar.
Uzayda, Güneş`ten 50 kat daha küçük ya da 1000 kat daha büyük yıldızlar vardır. Bu yıldızlar Dünya`ya çok uzak oldukları için (titreyen) nokta şeklinde görünürler. Bu nedenle ısı ve ışıklarından faydalanılmazlar.
c) Yıldızların Isı ve Işık Yayması :
Yıldızlar, toz ve gaz bulutlarından oluşmuştur. Yıldızları oluşturan gazların yaklaşık % 90`ı Hidrojen gazı, % 10`u Helyum gazıdır. Yıldızlar oluştuktan sonra hidrojen gazı helyum gazına dönüşür ve bu sayede ısı ve ışık yayar. Yıldızlar ışık yayarken hidrojen gazını kullanır ve bu nedenle de büyürler. Yıldızların yaydığı ısı ve ışık miktarı büyüklükleri ile doğru orantılıdır. Kütlesi büyük olan yıldız daha çok ısı ve ışık yayar.
d) Yıldızların Oluşumu :
Yıldızlar, toz ve gaz bulutlarından oluşmuştur. Büyüklükleri farklı olan küçük ve büyük yıldızlar, farklı şekilde oluşmuşlardır.
Küçük yıldızlar oluşurken uzaydaki gaz ve toz bulutları (kütle çekimi ile) toplanarak büzülür ve yoğun bir çekirdek oluşur. Hidrojen gazları (termo nükleer tepkimeler sonucu) helyum gazına dönüşürken büyük bir enerji açığa çıkar ve yıldız büyüyerek kırmızı dev adını alır. Yıldızdaki hidrojen gazı tükenince dıştan soğumaya başlar ve beyaz cüce olur. Beyaz cüce soğuyarak kara cüce adını alır. Bu dönemde yıldız tamamen soğuyarak demir topu halinde kalır.
Büyük yıldızlar oluşurken ana kol yıldızının büyümesiyle kırmızı süper dev oluşur. Kırmızı süper dev halindeki yıldız kendi içine çökerek süpernova patlaması meydana gelir. Patlama sırasında sadece yıldızın çekirdeği kalır. Bu çekirdek Güneş`ten küçükse soğumuş haldeki nötron yıldızı, Güneş`ten büyükse kara delik oluşur.
NOT :
1- Botelgüs, Güneş`ten 400 kat büyük bir yıldızdır.
2- Küçükayı, büyükayı, ülker, yengeç yıldız topluluklarıdır.
3- Her gök cismi yıldız değildir. Yıldızların ışığı titrek ve parlak görünür. Titrek görünmesinin nedeni, ışığın atmosferde kırılmaya uğramasıdır.
4- Güneş dışında, Dünya`ya en yakın yıldızların ışığı Dünya`ya 4 yılda gelir ve 40 trilyon km uzaklıktadır.
5- En yaşlı yıldız 515 milyar yıl yaşındadır.
6- Bilinen en büyük yıldız kırmızı dev aşamasında olup Güneş`ten 290 kat büyüktür. (Antares)
7- Güneş, sarı ana kol yıldızıdır.
8- En soğuk yıldızların sıcaklığı 30000C, en sıcak yıldızın yüzey sıcaklığı 500000C, merkez sıcaklığı 20 milyon0C dir.
SORU :
1- Gündüz görülebilen tek yıldız hangisidir?
2- Güneş`te bir yıldız mıdır?
4- Güneş :
Güneş, Güneş, gündüz görülebilen tek yıldızdır. Güneş, 4,6 milyar yıl yaşındadır ve yaklaşık 5 milyar yıl sonra tamamen sönecektir. Güneş, sarı – turuncu renkli bir yıldızdır.
a) Güneş`in Oluşumu :
Güneş, canlılığın temel enerji kaynağıdır. Güneş`in ısı ve ışık enerjisi olmadan yaşam sürdürülemez.
Güneş başlangıçta gaz ve toz bulutu idi. Bu gaz ve toz bulutu kendi etrafında dönerken (kütle çekimi nedeniyle) büzüldü ve bir çekirdek oluştu. Çekirdekteki yüksek sıcaklık ve basınç nedeniyle hidrojen gazları helyum gazlarına dönüştü. Bu dönüşme sırasında çok yüksek enerji açığa çıktı. Bu enerji de etrafa ısı ve ışık enerjisi olarak yayıldı.
Güneş oluşurken arta kalan toz ve gaz bulutlarından gezegenler, kuyruklu yıldızlar, gök taşları, meteorlar oluşmuştur.
b) Güneş`in Katmanları :
Güneş, sıcak gaz ve toz bulutlarından oluşmuştur. Güneş`i oluşturan gazların büyük bir kısmını (% 81,76) hidrojen gazı, bir kısmını (% 18,17) helyum gazı oluştururken az kısmını da (% 0,07) diğer gazlar (oksijen, karbon, azot, sodyum, kalsiyum, kükürt, silisyum, demir, magnezyum, alüminyum) oluştururlar.
Güneş`in çekirdeğinde hidrojen gazları parçalanarak helyum gazına dönüşür ve bu sırada büyük bir enerji açığa çıkar.
Güneş, dıştan içe doğru taç küre (korona), renk küre (kromosfer), ışık küre (fotosfer) ve çekirdek olmak üzere 4 tabakadan oluşur.
1- Çekirdek :
Güneş`in merkezidir. Hidrojen gazı helyuma dönüşerek büyük miktarda enerji üretilir. Üretilen enerji ışınım bölgesine, kaynaşım bölgesine, buradan da dağıtıcı bölgeye verilir. Sıcaklığı 20 milyon 0C civarındadır ve Dünya`dan 27 kat daha büyüktür.
2- Işık Küre (Fotosfer) :
Çekirdekten (dalgalar halinde) gelen ışınlar nedeniyle parlak görünen tabakadır. Sıcaklık 5500 – 6000 0C civarındadır.
3- Renk Küre (Kromosfer) :
Işık küreden sonraki tabakadır. Ancak Güneş tutulmasında görülür. Sıcaklık 10.000 – 500.000 0C civarındadır.
4- Taç Küre (Korona) :
Renk kürenin üstünde bulunan tabakadır. Ancak Güneş tutulmasında görülür ve sıcaklık 2 milyon 0C civarındadır.
c) Güneş Lekeleri :
Güneş`in yüzeyinde patlamalar sonucu oluşan karanlık lekelerdir. Güneş`te yüksek basınç ve magnetik çekim kuvveti etkisiyle güneş patlamaları oluşur. Patlamalar sonucu gaz bulutları fışkırır ve bu gaz bulutları Dünya`da ki frekanslara etki eder.
5- Takım Yıldızlar :
Gökyüzünde bir arada bulunan yıldız gruplarına takımyıldızı denir. Takımyıldızlara görünümleri nedeniyle hayvanların, çeşitli nesnelerin ve ünlü kişilerin isimleri verilmiştir. (Eski Yunan ve Romalılar tarafından). Takımyıldızlar farklı özellikte olmalarına rağmen kümeymiş gibi görünen yıldızlardan oluşurlar. (Takımyıldızlar hayali çizgiyle birleştirilerek masalsı ve mitolojik isimler almıştır).
Büyükayı (yedi yıldızdan oluşur), küçük ayı, ejderha, çoban, kuzey tacı, Orion (avcı) bilinen takımyıldızlarına örnektir. Günlük hayatta burç isimleri olarak bilinen koç, boğa, ikizler, yengeç, aslan, başak, terazi, akrep, yay, oğlak, kova, balık birer takımyıldız isimleridir. (Burç fallarının bilimsellikle ilgisi yoktur).
SORU : 1- Takım yıldızı nedir?
2- Takım yıldızı nasıl oluşur?
3- Bilinen takım yıldızları nelerdir?
4- burçlar gazete ve dergilerde okunduğu gibi hayatı etkiler mi?
NOT : 1- İnsanlarda burcu oluşturan yıldızların ve burç içinden geçen gezegenlerin
yaptığı etkilerden kaynaklanan bazı ortak özelliklerin olduğu öne sürülür. Oysa bize en yakını 40 trilyon km uzaklıkta olan yıldızların dışında, yörüngesi Dünya`mıza en yakın olan gezegenler insan üzerinde en ufak bir etki yapamaz.
6- Kuyruklu Yıldızlar :
Kuyruklu yıldızlar, yıldız değildir, Güneş`ten aldıkları ışığı yansıtırlar. Kuyruklu yıldızların yapısında donmuş halde buzlar, gazlar ve tozlar bulunur. Bu yüzden kirli kartopu olarak da adlandırılırlar.
Kuyruklu yıldızlar, Güneş`in çevresindeki uzun ve geniş elips şeklindeki yörüngelerde dolanır. Güneşe yaklaştıklarında içerdikleri buz bir miktar erir. Buzla karışmış toz ve taş parçaları serbest kalır. Serbest kalan gaz, su buharı ve ince tozlar güneş rüzgarıyla itilir. Böylece kuyruklu yıldızın kuyruk kısmı oluşur.
Kuyruklu yıldızda, baş bölümü kuyruk bölümüne göre daha parlaktır. En önemli kuyruklu yıldız Halley Kuyruklu Yıldızıdır ve 76 yılda bir Dünya`nın yakınından geçer, gözlenir.
NOT : 1- Dünya`da en son izlenen kuyruklu yıldız 2002 yılında gözlenen İkaye–Zhang
kuyruklu yıldızıdır.
2- Kuyruklu yıldızlardan kopan toz tanecikleri, kaya parçaları veya gök taşları ile meteorlar ve asteroitler Dünya atmosferine girdiklerinde atmosferdeki hava moleküllerine sürtünmenin etkisiyle ısınır ve kor haline gelerek ince bir ışık çizgisi bırakır. Bu doğa olayı halk arasında yıldız kayması olarak bilinir. Gerçekte yıldız kayması diye bir olay yoktur.
SORU : 1- Kuyruklu yıldızlar birer yıldız olmadıkları halde niçin parlak
görünürler?
7- Meteorlar ve Gök Taşları :
Gökyüzünde birden görünüp kaybolan, evrenin oluşumu esnasında ve ya kuyruklu yıldızlardan koparak uzaya saçılan, yapılarında çeşitli maddelerin bulunduğu kayalara, gök cisimlerine meteor denir. Meteorlar atmosfere hızla girdiklerinde atmosferdeki hava moleküllerine sürtünmenin etkisiyle ısınır ve kor haline gelerek ince bir ışık çizgisi bırakır. Atmosferden çıkan meteorlar soğur ve kaybolur.
Bazı meteorların tamamı atmosferde yanmaz ve yeryüzüne düşen parçaları olur. Atmosfere girerek yeryüzüne ulaşabilen bu meteorlara gök taşı (meteorit) denir.
Gök taşları (meteorlar), düştükleri yerlerde hasarlara yol açabilir, çukurlar oluşturabilir. Oluşan çukurlara gök taşı çukuru denir.
NOT : 1- Ağrı Dağı`nın doğusunda 35 m çapında 60 m derinliğinde bir gök taşı çukuru yer
alır. Bu çukur 1920 yılında düştüğü tahmin edilen gök taşı tarafından oluşturulmuştur.
8- Asteroitler :
Güneş etrafında dönerken kendi ekseni etrafında da dönebilen gezegenlere benzeyen gök cisimlerine asteroit denir.
Asteroitler, Güneş sistemi`nde, çoğunlukla Mars ve Jüpiter arasındaki asteroit kuşağında bulunur. (bazıları örneğin Apollo asteroitleri Dünya`nın yörüngesiyle kesişen yörüngelerde ilerler).
• (Asteroitler, birkaç yüz metreden birkaç yüz kilometre genişliğe kadar olabilen gök cisimleridir. Bunların, Güneş Sisteminin oluşumundan arda kalmış döküntüler olduğu düşünülmektedir. Büyük bölümü, Mars ve Jüpiter arasında yer alır).
• (Turlarını 3–6 dünya yılı içinde çeşitli sürelerde tamamlarlar).
• Asteroitler hareketleri sırasında yaklaştıkları gezegenlerin çekim etkisiyle yörüngelerinden çıkabilir. Bunun sonucunda o gezegenin çevresinde yeni bir yörüngeye oturarak onun uydusu haline gelebilir veya gezegen yüzeyine düşerek büyük bir enerji patlamasına ve meteor krateri oluşumuna yol açabilir).
9- Gezegenler :
Güneşin etrafında elips şeklindeki yörüngelerde (saatin dönme yönüne ters yönde) dolanan gökcisimlerine gezegen denir. Güneş Sistemi`nde bulunan gezegenler, Güneş`e olan uzaklıklarına göre sırayla Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün olmak üzere 8 tanedir.
Gezegenlerin özellikleri, yıldızların özelliklerinden farklıdır.
a) Gezegenler ve Yıldızlar Arasındaki Farklar :
1- Yıldızlar ısı ve ışık kaynağı oldukları halde, gezegenler yıldızlardan aldıkları ışığı yansıtır.
2- Yıldızların konumları birbirine göre değişmezken, gezegenlerin konumları birbirine göre değişir. (Gezegenlerin Güneş çevresindeki hareketlerinden dolayı gökyüzünde bulundukları konumları zamanla değişir).
3- Gezegenler yıldızlardan daha soğuk ve daha küçüktür.
4- Yıldızlar nokta şeklinde görünür, gezegenler yüzeysel şekilde görünür. (Yıldızlar çok uzak oldukları için gece gökyüzünde yanıp sönen saçılmış yapıdaki ışıklarıyla küçük nokta kaynaklar halinde görünürler. Gezegenlerin ışıkları, yanıp sönmeden sürekli kesintisiz olarak görünür).
5- Yıldızların sıcaklığı çok yüksektir, gezegenler ise soğuyup katılaşmıştır.
10- Uydu :
Kütlesi daha büyük bir gök cisminin, özellikle bir gezegenin çevresinde dönen gök cismine uydu denir. Ay, Dünya`nın tek doğal uydusudur ve Güneş Sistemi içinde beşinci büyük doğal uydudur. Ay, insanların üzerine iniş yaparak yürüdükleri tek gökcismidir.
NOT :
1- Dünya ile Ay arasında ortalama merkezden merkeze uzaklık 384.403 km, yani
Dünya`nın çapının yaklaşık otuz katı kadardır.
2- Ay`ın çapı 3.474 km`dir, bu da Dünya çapının dörtte birinden biraz fazladır. Dolayısıyla Ay`ın hacmi Dünya`nın hacminin % 2`si kadardır.
3- Ay`ın kütlesi Dünya kütlesinden 81,3 kat daha düşüktür.
4- Ay yüzeyinde kütle çekim etkisi yerçekiminin yaklaşık %17`sidir.
5- Ay, Dünya`nın yörüngesinde bir turunu 27,3 günde tamamlar.
6- Dünya, Ay ve Güneş geometrisinde görülen periyodik değişimler sonucunda her 29,5 günde tekrar eden Ay`ın evreleri oluşur.
7- Yerçekiminden kurtulup uzaya çıkan ve Ay`ın yakınından geçen ilk yapay nesne Sovyetler Birliği`nin Luna 1 uydusudur. Ay yüzeyine çarpan ilk insan yapısı nesne Luna 2 uydusudur. Normalde görünmeyen Ay`ın öteki yüzünün ilk fotoğraflarını ise Luna 3 uydusu çekmiştir. Bu üç uydu da 1959 yılında uzaya fırlatılmıştır.
8- Ay yüzeyine ilk yumuşak iniş yapabilen uzay aracı Luna 9 ve Ay yörüngesine giren ilk insansız uzay aracı da Luna 10`dur. Bu iki uydu da 1966`da uzaya fırlatılmıştır.
9- ABD`nin Apollo Programı 1969 ve 1972 yılları arasında 6 başarılı inişle, günümüze kadar insanlı görevleri başaran tek uzay programıdır. Ay`ın doğrudan insanlar tarafından incelenmesine Apollo programının bitişiyle son verilmiştir.
11- Işık Yılı :
Uzayda uzaklıklar çok büyük olduğu için iki gök cismi arasındaki uzaklığın metre veya kilometre birimleri ile ifade edilmesi zor olur ve uzunluk birimi olarak ışık yılı birimi kullanılır. Bir ışık yılı, ışığın boşlukta bir yılda aldığı yol kadardır.
1 Işık Yılı = 9,4608. 1012 km ≈ 1.1013 km. Işık yılı, zaman birimi değil, uzaklık ölçüsü birimidir.
NOT :
1- Güneş`e en yakın yıldız olan Proxima`nın uzaklığı, 4,2 ışık yılı uzaklıktadır.
Bu uzaklık; 4,2 Işık Yılı = 4,2 . 9,46 x 1012 km = 39,732 x 1012 km`dir.
2- Güneş, Dünya`ya çok uzak olduğu için Dünya`dan daha küçük görünür.
3- Dünya ile Güneş arasındaki uzaklık 149,6 milyon km dir.
Hazırlayan: MURAT ÜSTÜNDAĞ
Kayseri Mithatpaşa İlköğretim Okulu Fen ve Teknoloji Öğretmeni |
|
Bu konu 173078 kez okundu |
|
Bu konuyu Site Admini Ekledi |
