GÜNEŞ SİSTEMİ VE UZAY
Güneş Sisteminin Genel Özellikleri
1. Güneş sisteminde Dünya`nın dışında 8 tane daha gezegen vardır.
2. Gezegenler Güneş`e farklı uzaklıkta, elips şeklindeki yörüngelerinde, aynı yönde dönerler.
3. Güneş, elips şeklindeki yörüngelerin, odaklarından birinde yer alır.
4. Gezegenler Güneş etrafında döndükleri gibi, kendi eksenleri etrafında da dönerler.
A. DÜNYA`NIN ŞEKLİ ve SONUÇLARI
Dünya kutuplardan basık Ekvator`dan şişkin kendine has bir şekle sahiptir.
Dünya`nın şeklinin sonuçlan
1. Kutuplar yerin merkezine, Ekvator`a göre daha yakındır. Bunun sonucu olarak kutuplarda yer çekimi fazladır. Dünya tam küresel olsaydı çekim her tarafta aynı olurdu.
2. Ekvator yarı çapı herhangi bir meridyenin yarı çapından büyüktür.
3. Güneş ışınlarının gelme açısını etkiler. Güneş ışınları Ekvator`dan kutuplara doğru, her enleme 1° eğik açıyla gelir.
4. Sıcaklık dağılışını etkiler.
5. Aydınlanma çizgisi daire biçimindedir. Bundan dolayı Dünya`nın bir yarısı gece bir yarısı gündüzdür.
6. Ay tutulması esnasında Dünya`nın gölgesi Ay yüzeyine daire şeklinde düşer.
7. Meridyenlerin boyları birbirine eşitken, paralellerin boyları ekvatordan kutuplara doğru küçülür.
B. DÜNYA`NIN HAREKETLERİ
Dünya`nın Güneş sisteminde iki önemli hareketi vardır.
1. Kendi ekseni etrafındaki hareketi (Günlük)
2. Güneş etrafındaki hareketi (Yıllık)
Dünya`nın Kendi Ekseni Etrafındaki Hareketi
Kuzey ve güney kutuplarını Dünya`nın merkezinden geçerek birleştiren hayali çizgiye Dünya`nın ekseni denir.
• Dünya kendi ekseni etrafındaki dönüşünü, batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlar.
• Dünya kendi ekseni etrafında atmosferi ile döndüğünden, bu dönüş hissedilmez.
Dünya`nın kendi ekseni etrafındaki dönüşünün sonuçları ve etkileri;
1. Gece - gündüz birbirini izler.
2. Güneş ışınlarının geliş açıları değişir. (Güneş ışınları sabah ve akşam eğik açıyla, öğle vakti dik açıyla gelir.)
3. Günlük sıcaklık farkları oluşur.
4. Cisimlerin gün içindeki gölge uzunlukları değişir.
• Dünya Güneş çevresindeki dönüşünü, elips şeklindeki yörüngesi üzerinde, 365 gün 6 saatte tamamlar.
• Dünya`nın yörüngesi üzerindeki hızı saniyede 30 km dir.
• Dünya`nın Güneş`e olan uzaklığı sabit değildir. Bazen yaklaşırken bazen uzaklaşır. Bunun sebebi Dünya yörüngesinin elips şeklinde olmasıdır.
• Dünya`nın Güneş`e olan uzaklığının artması ya da azalması, Dünya üzerinde sıcaklık dağılışını etkilemez. Sıcaklık dağılışını etkileyen temel faktör Güneş ışınlarının geliş açısıdır.
C. DÜNYA`NIN EKSEN EĞİKLİĞİ
Dünya`mız kutup noktalarından geçen bir eksen etrafında döner. Dünya`nın dönme ekseni ile destek ekseni arasında 23,5° lik bir açı vardır.
Dünya ekseninin 23,5° eğik oluşunun sonuçları şunlardır:
1. Mevsimlerin oluşmasına sebep olur.
2. 21 Aralıkta Güney Yarımkürenin, 21 Haziranda ise Kuzey Yarımküre`nin Güneş`e daha dönük olmasına sebep olur.
3. Gece ile gündüz arasındaki farkın ekvatordan kutuplara doğru gittikçe artmasına sebep olur.
Mevsimler ve Gece - Gündüz Süreleri
Türkiye`nin de yer aldığı kuzey yarım kürede, sonbahar 23 Eylülde başlar, 21 Aralıkta biter. Kış 21 Aralıkta başlar ve 21 Marta kadar sürer, ilkbahar 21 Martta başlar, 21 Hazirana kadar devam eder. Yaz ise 21 Haziranda başlar ve 23 Eylülde biter.
21 Mart ve 23 Eylülde güneş ışınları ekvator düzlemine paralel olarak gelir. Bu sebeple yeryüzünün her tarafında gece ve gündüz süreleri eşit olur.
21 Haziranda güneş ışınları ile ekvator düzlemi arasında 23.5° lik bir açı vardır. Bu sebeple 21 Haziranda kuzey yarım kürenin 66,5° enleminden, kuzey kutup noktasına kadar olan bölgesi 24 saat aydınlık olur. Yani bu bölgede gündüz 24 saat sürer.
21 Haziranda güney yarım kürenin 66,5° enleminden, güney kutup noktasına kadar olan bölgesinde ise, gece süresi 24 saat olur.
21 Aralıkta güneş ışınları ile ekvator düzlemi arasındaki açı 23,5° olur. Bu sebeple 66,5° enleminden güney kutup noktasına kadar olan bölge 24 saat aydınlık olur. Yani bu bölgede gündüz 24 saat sürer.
AY
Dünyanın tek uydusu ve ona en yakın gök cismidir. Ay`ın Dünya`ya olan ortalama uzaklığı 384.000 km dir. Çapı ortalama olarak 3.500 km olan Ay, bu büyüklüğü ile dünyanın 50 de biri kadardır.
Ay`da atmosfer yoktur. Hava ve su bulunmadığı için meteorolojik olay görülmez.
Dünya, Güneş`in çevresinde hareket ederken Ay da Dünya`nın çevresinde hareket eder. Dünya`nın Güneş`in çevresinde ve Ay`ın Dünya`nın çevresinde hareketi sırasında izledikleri yörüngeler elips şeklindedir.
1. Ay`ın Hareketleri
• Kendi ekseni etrafındaki hareketini 29.5 günde tamamlar.
• Dünyanın etrafındaki hareketini 29.5 günde tamamlar.
• Dünya ile birlikte, Güneş etrafındaki hareketini 365 günde tamamlar.
• Ay`ın kendi ekseni etrafındaki hareket süresi, dünya çevresindeki hareket süresine eşit olduğu için yeryüzünden, Ay`ın daima aynı yüzü görülür.
• Yeryüzünde güneş günü 24 saat olurken, ay günü 24 saat 50 dakika olarak gerçekleşir. 50 dakikalık farktan dolayı: Gel-git (Med-Cezir) olayı her gün kıyılarda bir önceki güne göre 50 dakikalık gecikmeyle ortaya çıkar.
2. Ay`ın Evreleri
Ay Güneş`ten aldığı ışınları yansıttığından ve Dünya`nın etrafındaki hareketinden dolayı farklı şekillerde görülmektedir. Ay`ın değişik şekillerde görülmesine Ay`ın evreleri denir.
I. Ay, Güneş ile Dünya arasına girdiğinde, Ay`ın karanlık yüzü Dünya tarafında olur. Bu durumda Ay`ı göremeyiz. Ay`ın bu evresine yeni ay denir.
II. Yeni Ay evresinden yaklaşık bir hafta sonra, Ay`ın Dünya`ya bakan yüzünün yarısı görülür. Bu evreye ilk dördün denir.
III. İlk dördün evresinden yaklaşık bir hafta sonra, Ay`ın Dünya`ya dönük yüzünün tamamı görülür. Bu evreye dolunay adı verilir.
IV. Dolun Ay evresinden yaklaşık bir hafta sonra, Ay`ın Dünya`ya dönük yüzünün yarısı görülür. Bu evreye son dördün denir.
Son dördün evresinden yaklaşık bir hafta sonra Ay tekrar yeni ay evresine geçerek düzenli olarak Ay`ın evreleri oluşmaya devam
Yeni ay ile ilk dördün arasında Ay, Türk Bayrağı`ndaki hilalin farklı şekilleri olarak görülür. Yani ince bir hilâl şeklinden, yarım daire şekline doğru değişmeler gözlenir. Benzeri görünüm, son dördün ile yeni ay evreleri arasında da gözlenir.
3. Ay Tutulması
Dünya, Güneş ile Ay arasına girerek, Ay`ın bütününü veya bir bölümünü gölgelerse ay tutulması meydana gelir.
4. Güneş Tutulması
Ay, Dünya ile Güneş arasına girdiğinde Dünya`nın bazı yerleri güneş ışığı alamaz. Bu duruma Güneş tutulması denir.
GÜNEŞ`İN YAPISI ve DÜNYA`YA ETKİSİ
Güneş yaklaşık olarak küre biçiminde ve Dünya`mızdan çok büyük olan ısı ve ışık kaynağıdır. Güneş Dünya`mızdan çok uzakta olduğu için küçük görülür.
Güneş`in çapı, Dünya`nın çapının 100 katına ve Ay`ın çapının 400 katına eşittir.
Günlük hayatta yön tayini yapılırken, Güneş`in doğduğu yön doğu ve battığı yön batı olarak kabul edilir.
Güneş`in sıcaklığı çok fazladır. Bu nedenle Güneş`in yapısında bulunan maddeler gaz halindedir. Bu gazların dörtte üçünden biraz azını hidrojen dörtte birinden biraz azını helyum; diğer kısmını da çeşitli gazlar oluşturur.
Güneş`in yapısındaki hidrojen atomlarının helyuma dönüşmesi sırasında, enerji açığa çıkar. Buna güneş enerjisi denir.
GÜNEŞ SİSTEMİNDEKİ GEZEGENLER
Güneş etrafında dönen büyük gök cisimlerine gezegen denir.
Gezegenler Güneş`in çevresinde elips şeklindeki yörüngeler üzerinde dönerler.
1. Merkür 6. Satürn
2. Venüs 7. Uranüs
3. Dünya 8. Neptün
4. Mars 9. Plüton
5. Jüpiter
Asteroitler: Asteroit kelimesi; yıldıza benzeyen anlamına gelir. Fakat asteoritler yapı olarak gezegenlere benzerler. Asteroitler, Güneşin etrafında Mars ve Jüpiter arasındaki yörüngeleri üzerinde hareket ederler.
Kuyruklu Yıldızlar : Kuyruklu yıldızlar gerçekte değildir. Güneş`ten aldıkları ışığı yansıtırlar. Kuyruklu yıldızlar Güneş`e uzak olan kısımları, gaz bulutundan oluşmuş birer kuyruk şeklindedir. Kuyruğun uzunluğu ve şekli zamanla değişir.
Kuyruklu yıldızlar 3 ana bölümde oluşur.
1. Çekirdek 2. Baş 3. Kuyruk
Meteorlar, Güneş sistemindeki gezegenlerin aralarındaki boşlukta bulunur. Işık yaymazlar.
Bunlardan bazıları, Dünya`ya yakın bir yerden geçerken, çekim etkisiyle Dünya`nın atmosferine girerler.
Atmosfere büyük bir hızla giren meteor, sürtünme sonucu ısınır ve akkor duruma gelerek ısı ve ışık verirler. Atmosferden çıkınca soğuyan meteor dünyadan uzaklaşarak gözden kaybolur.
Dünya atmosferine giren bir meteor, yüksek sıcaklık sebebiyle yanarak parçalanabilir. Yanmayan kısmı ve külleri yeryüzüne düşebilir. Yeryüzüne düşen meteor veya parçalarına göktaşı adı verilir.
YILDIZLAR
Güneş, Güneş sisteminin merkezinde bulunan, orta büyüklükte ve Dünya`mıza en yakın olan yıldızdır.
Güneş gibi, kendiliğinden ısı ve ışık veren gök cisimlerine yıldız adı verilir. Yıldızlardan bazıları Güneş`ten büyüktürler. Örneğin; Epsilon, Vega ve Anteras gibi yıldızlar.
Güneş Dünya`mıza yakın olduğundan en parlak büyük görünür. Yıldızlar dünyamızdan uzak olduğundan küçük görünürler.
Yıldız kümesine galaksi denir. Yıldızlar tek ve çift kümeler biçiminde bulunurlar.
Hemen bütün yıldızlarda en bol element hidrojen daha sonra helyum olur.
Çok sayıda yıldızlardan ve Güneş`ten oluşan galaksiye Samanyolu denir. Yer küremizle birlikte Güneş Sistemi Samanyolu Galaksisinin içinde bulunur.
Yıldızlarla Gezegenler Arasındaki Farklar
1. Yıldızlar kendiliğinden ısı ve ışık yayan gök cisimleridir. Gezegenler ise kendiliğinden ısı ve ışık yaymazlar. Ancak yıldızlardan gelen ışığı yansıtırlar.
2. Yıldızlar birbirlerine göre konum değiştirmezler. Gezegenler ise birbirlerine göre konum değiştirirler.
3. Yıldızların sıcaklığı çok yüksektir. Gezegenler ise, soğuyarak katılaşmışlardır.
4. Yıldızların ışığı titreşir. Gezegenlerin titreşmez.
5. Yıldızlar nokta görünümündedirler. Gezegenler ise yüzeysel bir tabaka şeklindedirler.
