Hormonlar ve hormon üreten salgı bezlerinden oluşan sisteme hormonal sistem denir.
a) Salgı Bezi ve Çeşitleri :
Canlı vücudunda özel salgılar (ter, süt, yağ, gözyaşı, kulak kiri, sümük, tükürük, enzim, hormon) üretebilen hücrelerin oluşturduğu hücre toplulukların salgı bezi denir. Canlı vücudunda iç salgı bezi, dış salgı bezi ve karma bez olarak üç farklı salgı bezi bulunur.
▪ Ürettiği salgılarını doğrudan kana verebilen bezlere iç salgı bezi (hormon üreten bez), bu bezlerin ürettiği salgılara da iç salgı veya hormon denir. (Hipofiz, tiroit, pankreas, böbrek üstü, eşeysel, epifiz, paratiroit ve timüs bezleri iç salgı bezleridir.).
▪ Ürettiği salgılarını bir kanal ile vücut dışına çıkarabilen bezlere dış salgı bezi, bu bezlerin ürettiği salgılara da dış salgı denir. (Ter, süt, yağ, gözyaşı, sümük, tükürük, kulak kiri bezleri dış salgı bezleridir.).
▪ Ürettiği salgılarını hem kana veren hem de vücut dışına çıkarabilen bezlere karma bez denir. Pankreas ve eşeysel bezler (testisler ve yumurtalıklar) karma bezlerdir.
b) Hormonal Sisteminin Çalışması :
Canlı vücudunda sinir ve hormonal sistemler birlikte ve birbirlerine bağlı olarak çalışırlar. Hormonal sistem, sinir sistemi ile birlikte vücuttaki organ ve sistemlerin çalışmasını denetler ve düzenler. Hormonal sistemin çalışmasını sinir sistemi sağlar.
Hormonal sistem, vücuttaki denetleme ve düzenleme görevini salgıladığı hormonlar sayesinde gerçekleştirir. İç salgı bezlerinin ürettiği hormonlar, vücuttaki ilgili organa kan yoluyla taşınır ve her hormon farklı doku veya organa etki eder.
Sinir sistemi çok hızlı çalışır, denetleme ve düzenleme görevini hızlı gerçekleştirir, ilgili kas veya organlara göndereceği uyartı mesajını elektrik enerjisi şeklinde taşır ve organları anında etkiler. Hormonal sistem yavaş çalışır, denetleme ve düzenleme görevini yavaş ve uzun sürede gerçekleştirir, ilgili organları hormonlar sayesinde kimyasal olarak uyarır ve organları uzun sürede etkiler ve denetler.
c) İnsanlarda Salgı Bezleri ve Görevleri :
Ürettiği salgılarını doğrudan kana verebilen bezlere iç salgı bezi (hormon üreten bez), bu bezlerin ürettiği salgılara da iç salgı veya hormon denir.
1-) Hipofiz Bezi ve Görevleri :
Beynin alt tarafında yer alan nohut büyüklüğünde ve pembe renkli olan iki parçalı bir bezdir.
Görevleri :
1- Salgıladığı hormonlarla diğer iç salgı bezlerinin ve organların çalışmasını denetler ve düzenler.
2- Sinir sistemi ve iç salgı sistemi arasında bağlantıyı sağlar.
3- Vücudun su dengesini kontrol eder.
4- Kan basıncını kontrol eder.
5- Vücudun büyümesini sağlayan büyüme hormonu üretir.
2-) Tiroit Bezi :
Boynun ön kısmında, gırtlağın altında, soluk borusunun iki yanında yer alan iki parçalı bezdir.
Tiroit bezi tiroksin ve kalsitonin hormonlarını salgılar. Tiroit bezi iyot denilen madensel tuz sayesinde çalışır.
Tiroksin Hormonunun Görevleri :
1- Vücuttaki büyüme ve gelişmeye yardım eder.
2- Vücuttaki yapım ve yıkım olaylarının hızını düzenler.
3- Doğumdan sonra az salgılanırsa cücelik ve zeka geriliği görülür.
4- Yetişkinlerde az salgılanırsa ruh ve beden uyuşukluğu ile dış guatr görülür.
5- Fazla salgılanırsa metabolizma hızlanır, kan basıncı artar, kan dolaşımı hızlanır, aşırı terleme ve sinirlilik ile birlikte iç guatr oluşur.
Kalsitonin Hormonunun Görevleri :
1- Kandaki (kalsiyum ve fosfor) madensel tuz miktarını ayarlar.
2- Kemiklerin sertleşmesine yardımcı olur.
3- Eksikliğinde kandaki madensel tuzlar kemiklere geçemez ve kemik erimesi oluşur.
NOT : 1- Tiroksin hormonunun yapısında iyot denilen madensel tuz bulunur. Tiroit bezi tiroksin hormonunu üretebilmek için iyoda ihtiyaç duyar.
Vücutta iyot eksikliğinde tiroit bezi tiroksin hormonu üretebilmek için fazla çalışır ve büyür. Tiroit bezi büyüyünce dış guatr hastalığı oluşur. Bu nedenle iyotlu tuzlar kullanılmalıdır. Ayrıca kırmızılâhana vücutta iyot kullanımını önler. Bu da guatr hastalığına yol açar.
Vücutta iyot fazlalığında tiroit bezi fazla çalışarak fazla tiroksin üretmesi durumunda iç guatr hastalığı oluşur.
3-) Pankreas Bezi ve Görevleri :
Midenin alt kısmında bulunan, yaprak şeklinde olan hem iç hem de dış salgı üreten karma bezdir.
Pankreas, sindirim olaylarında kullanılan sindirim enzimlerini üreterek on iki parmak bağırsağına verir ve dış salgı bezi olarak görev yapar.
Pankreas, insülin ve glukagon hormonlarını üreterek kana verir ve iç salgı bezi olarak görev yapar.
Görevleri :
1- Salgıladığı insülin ve glukagon hormonları ile kandaki şeker miktarını ayarlar.
2- Salgıladığı sindirim enzimleri ile besinlerin parçalanmasını sağlar.
İnsülin Hormonu :
Kandaki glikoz miktarının azalmasını sağlayan hormondur. İnsülin hormonu, kandaki glikozun hücrelere geçmesini, kandaki fazla glikozun glikojene çevrilerek karaciğer ve kaslarda depolanmasını, karaciğer ve kaslarda glikojen deposu dolmuşsa fazla olan glikozun yağa dönüştürülerek deri altında ve iç organların etrafında depolanmasını sağlar.
İnsülin hormonu, az salgılanırsa, kandaki glikoz yeterince hücrelere geçemez ve idrarla vücut dışına atılır. Bunun sonucunda şeker hastalığı (diyabet) oluşur. Şeker hastası olan insanlara dışarıdan iğne ile insülin hormonu verilir.
İnsülin hormonu fazla salgılanırsa, kandaki glikoz hızlı ve fazla bir şekilde hücrelere geçer. Bunun sonucunda sinirsel bozukluklar ve bazen ölüm ortaya çıkar.
Glukagon Hormonu :
Kandaki glikoz miktarının artmasını sağlayan hormondur. Kandaki glikoz miktarı düşerse, karaciğer ve kaslarda depolanan glikojenin glikoza dönüşüp kana geçmesini sağlar.
4-) Böbrek Üstü (Adrenal) Bezleri :
Böbreklerin üst kısmına yapışmış halde bulunan ve iki tane olan bezdir. Böbreklerle doğrudan ilişkisi yoktur. Böbrek üstü bezleri; adrenalin hormonunu üretir.
Adrenalin Hormonunun Görevleri :
1- Kan basıncını düzenler.
2- Korku, sevinç, öfke, heyecan, açlık gibi durumlarda kandaki adrenalin miktarı artar. Bunun sonucunda kan basıncı, kalp atışı, kan şekeri yükselir, göz bebekleri büyür ve metabolizma hızlanır.
3- Kandaki karbonhidrat–şeker miktarını ayarlar. Karaciğer ve kaslarda depolanan glikojeni glikoza dönüştürür.
5-) Eşeysel Bezler (Testisler ve Yumurtalıklar) :
Erkeklerde testisler (er bezleri), dişilerde yumurtalıklar (ovaryum) eşeysel bezlerdir. Eşeysel bezler hem iç hem de dış salgı üreten karma bezlerdir.
Eşeysel bezler, üreme hücresi ürettiği için dış salgı bezi olarak, eşeysel hormon üretip kana verdiği için de iç salgı bezi olarak görev yaparlar.
Testisler ve Görevleri :
1- Sperm hücrelerini üretirler.
2- Androjen eşeysel hormonunu üretirler. Bu hormon erkeklik hormonudur ve sesin kalınlaşmasını, erkeklerin kendine özgü vücut özelliklerinin belirlenmesini, sakal ve bıyık çıkmasını ve sperm hücrelerinin belli bir yaştan sonra üretilmesini sağlar.
Yumurtalıklar ve Görevleri :
1- Yumurta hücrelerini üretirler.
2- Östrojen ve progesteron eşeysel hormonlarını üretirler. Bu hormonlar dişilik hormonlarıdır ve sesin incelmesini, dişilerin kendine özgü vücut özelliklerinin belirlenmesini, ve yumurta hücrelerinin belli bir yaştan sonra olgunlaşmasını sağlar.
8- Denetleyici ve Düzenleyici Sistemlerin Sağlığı ve Korunması :
1- Sinir sistemi organları çarpma ve vurmaya karşı korunmalı, zarar görmemelidir.
2- Alkol, sigara ve uyuşturucu kullanılmamalıdır.
3- Gürültülü ve gerilimli ortamlarda bulunulmamalı, stresten uzak durulmalıdır.
4- Dengeli ve düzenli beslenilmeli
5- Düzenli uyunmalıdır.
6- Ağır yük kaldırılmamalıdır.
7- Düzenli olarak spor yapılmalıdır.
Sinir sistemini menenjit, kuduz, çocuk felci gibi hastalıklardan korumak için aşı yaptırılmalıdır.
|
