MADDE DÖNGÜLERİ
Doğada bulunan birçok madde canlılar tarafından kullanılır ya da üretilir. Bazı maddeler bazı canlılar için olmazsa olmazken bazı canlılar için ise sadece çeşitli olaylar sonucu üretilen yan üründür. Üretilen ve tüketilen bu bazı maddelerin dünya üzerindeki miktarı hiç değişmez. Örneğin havanın %78 i azot %21 oksijen ve %1 de diğer gazlardan oluşmuştur. Bu bileşim yüzyıllar boyunca çok büyük değişime uğramadan günümüze kadar gelmiştir. Canlı yaşamı için büyük önem taşıyan su, karbon, oksijen, azot gibi maddeler canlı ve cansız çevre içinde dolaşım halindedir. Bu maddelerin düzenli bir biçimde yapmış oldukları dolaşıma madde döngüsü denir.
Su Döngüsü
Canlıların temel yaşam maddesi sudur. Su dünyada katı sıvı ve gaz halde bulunur. Suyun bütün halleri doğada sürekli döngü halindedir. Böylelikle su miktarı hiç değişmez hep aynı kalır. Sadece kullanılabilen(tatlı su) su miktarı azalmış olur. Yeryüzünden solunum, terleme, yanma, buharlaşma ile atmosfere giden su buharı atmosferde soğuyarak tekrar yağmur, kar ve ya dolu şeklide yeryüzüne iner. Suyun bu şekilde dolaşımına su döngüsü denir.
Oksijen Döngüsü
Canlılar için bir diğer önemli madde oksijendir. Solunum için gerekli olan oksijen sayesinde canlılar yaşamları için gerekli olan enerjiyi üretirler. Fotosentez sonucu üretilen oksijen solunum, yanma(fosil yakıtlar) gibi olaylar sonucu kullanılarak atmosfere CO2(karbondioksit) olarak verilir. CO2`yi alan üreticiler fotosentez ile tekrar O2 üretirler. Oksijenin fotosentez ve solunum arasındaki dolaşımına oksijen döngüsü denir.
Karbon Döngüsü
Canlılar için temel yapı bileşenlerinden biri olan karbon canlılar için çok önemli bir maddedir. Protein, yağ, karbonhidrat gibi organik maddelerin yapısında bulunur. Karbonun temel kaynağı karbondioksittir. Fotosentez sonucu üreticiler havadaki CO2 besine dönüşür ve yapılarına katar. Bu besini tüketen tüketiciler solunum sonucu besindeki karbonu CO2 dönüştürerek atmosfere verirler. Bunun gibi ölen canlılardaki karbon ayrıştırıcılar sayesinde atmosfere CO2 olarak gönderilir. Canlı atıkları olan fosil yakıtların(kömür, petrol ve doğalgaz) ve diğer maddelerin yanması sonucu karbon CO2 olarak atmosfere gönderilir. Fotosentez havadaki karbondioksiti kullanan tek olaydır.
Azot Döngüsü
Havanın %78`i azot gazından oluşmaktadır. Bu kadar fazla olmasına rağmen havada ki azot baklagillerin köklerinde bulunan bakteriler tarafından ve yıldırım şimşek olayları sonucu toprağa geçer. Topraktan diğer bitkilere, bitkilerden de hayvanlara geçer. Bitki ve hayvanların ölmesi sonucu ayrıştırıcılar azotu tekrar atmosfere gönderirler. Azotun atmosfer ile toprak arasında yaptığı bu dolaşıma azot döngüsü denir.
Madde Döngülerinin Yaşam Açısından Önemi
Doğadaki madde döngüleri canlı yaşamını çok yakından etkilemektedir. Bu döngülerdeki çok küçük aksaklıklar bütün doğal dengenin bozulmasına neden olabilir.
Madde döngülerindeki maddelerin miktarı hep aynıdır değişmez. Fakat bu maddelerin dünya üzerindeki bileşikleri ve dağılımları farklılık gösterdiğinden sorunlar oluşabilmektedir. Suyun buharlaşması ve yoğuşması sonucu bazı bölgelerde kuraklık artmakta ve ekolojik denge bozulduğundan biyolojik çeşitlilik azalmaktadır.
Atmosferdeki oksijen miktarının azalması durumunda solunum hastalıklarında artış, oksijenin artması durumundan kontrolsüz orman yangınlarında artış görülebilir. Karbon salınımında artış olursa karbonlu bileşik olan CO2( karbondioksit)`in atmosferdeki miktarı da artar. CO2 ısıyı tutan bir gazdır yani sera gazıdır. Bu nedenle miktarı artarsa güneş ışınlarını tutarak sera etkisine neden olur. Sera etkisi atmosferin ısınmasına neden olur. Bu olaya küresel ısınma denir. Küresel ısınma iklim değişikliğine neden olacak bir olaydır. Azot döngüsünde atmosferdeki azot miktarında artış gözlenirse azotlu bileşikler su ile birleşerek asit yağmurlarına neden olarak yeryüzündeki canlı yaşamını etkileyecektir.
Ozon Tabakasındaki Değişimler ve Etkileri
Ozon(O3) gazı üç tane oksijenin bir araya gelmesiyle oluşan bir gazdır. Yer yüzeyinin yaklaşık 30 km yukarısında bir araya gelen ozon gazları ozon tabakasını oluşturur. Ozon tabakası güneşten gelen zararlı ışınları(mor ötesi- ultraviyole ışınlar) tutarak dünyaya ulaşmasını engeller. Ozon tabakasında son yıllarda meydana gelen incelme nedenleri araştırılmaktadır.
Ozon tabakasında incelmeye neden olan kimyasallar;
** CFC (kloroflorokarbonlar) kullanılan klimalar, buzdolapları, parfümler, deodorantlar, spreyler
** Böcek ilaçları,
** Yangın söndürme cihazları
Ozon tabakasındaki incelme sonucunda zararlı güneş ışınları yeryüzüne ulaşarak;
** Güneş yanıklarına,
** Deri kanserine,
** İnsanlarda bağışıklık sisteminin zayıflamasına,
** Gözlerde katarakt oluşumuna neden olabilir.
** Ekolojik çevrede tarımsal üretimi azaltabilir, ayrıca deniz besin zincirini bozarak balık nüfusunu etkiler.
Ozon tabakasındaki bu incelmeyi engellemek için atmosfere salınan zararlı gazlar azaltılmalıdır.
Hazırlayan: Abdulkadir ORAKCI
Bu dökümanın word haline ulaşmak için tıklayın.
|
