MİTOZ BÖLÜNME
1- Hücre Bölünmesi :
Olgunlaşmış bir hücreden yeni hücrelerin oluşmasına hücre bölünmesi denir. Hücre bölünmesi bütün canlılarda görülen bir olaydır.
Hücre bölünmesi hücre çekirdeğinde başlar, birbirini takip eden evrelerden oluşur ve bir döngü halinde gerçekleşir. Yoğurdun mayalanması, bitkilerin büyümesi, tohumun çimlenmesi, yaraların iyileşmesi, üreme, büyüme ve gelişme olayları hücre bölünmesi sayesinde gerçekleşir.
Hücre bölünmesi; mitoz bölünme ve mayoz bölünme olarak iki çeşittir.
a) Hücre Bölünmesinin Nedeni :
Hücrelerde yaşamsal faaliyetlerin sürdürülebilmesi için yapım ve yıkım olaylarının yani metabolik faaliyetlerin gerçekleşmesi gerekir. Hücrelerin yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmesi için enerji gerekir ve bu enerjide besinlerden oksijen gazı sayesinde elde edilir. Hücredeki yaşamsal faaliyetler sonucu da zararlı ve atık maddeler oluşur. Hücre içine besin ve oksijenin alınmasını ve yaşamsal faaliyetler sonucu oluşan zararlı ve atık maddelerin hücre dışına atılması hücre zarı sayesinde gerçekleşir.
Hücreler yaşamsal faaliyetlerini sürdürürken sürekli büyür. Hücrenin büyümesi demek hücre zarının, sitoplâzmanın ve çekirdeğin büyümesi demektir. Fakat sitoplâzmanın büyümesi hücre zarının büyümesinden daha fazla olur. Bir süre sonra hücre zarından madde giriş – çıkışı zorlaşır ve çekirdeğin yöneteceği alan sınırlı olduğu için çekirdek hücreyi yönetemez. Bu anda çekirdek hücreye bölünme emrini verir hücre bölünmesi gerçekleşir. Bölünme emri verildikten sonra hücre bölünmesi engellenemez.
Bütün canlılarda hücre bölünmesi çekirdekte yer alan DNA molekülünün emri ile gerçekleşir ve bir hücrenin bölünebilmesi için belirli bir büyüklüğe ulaşması gerekir.
b) Hücre Bölünmesinin Amacı :
Hücre bölünmesinin amacı hücre bölünmesinin gerçekleştiği canlı veya hücreye bağlı olarak yeni hücreler oluşturmak, üreme, büyüme, yenilenme ve gelişmeyi sağlamak, bazı canlılarda sperm ve yumurta gibi üreme hücrelerini oluşturmaktır.
Canlılar hücre sayısına göre tek hücreli ve çok hücreli canlılar olarak iki grupta incelenir.
Tek hücreli canlılarda hücre bölünmesinin amacı çoğalmayı yani üremeyi sağlamaktır.
Çok hücreli canlılarda hücre bölünmesinin amacı doku, organ ve sistemlerin büyüyüp gelişmesini, yıpranan dokuların onarılmasını, ölen hücrelerin yerine yenilerinin yapılmasını yani büyüme ve gelişmeyi sağlamaktır. Bazı çok hücreli canlılarda sperm ve yumurta hücrelerinin oluşturulması hücre bölünmesi sayesinde sağlanır.
2- Mitoz Bölünme (Aynı Hücreler Oluşturan Bölünme) :
Bütün canlılarda 2n kromozomlu vücut hücrelerinde görülen bir hücreden iki hücre oluşturan bölünme şekline mitoz bölünme denir.
a) Mitoz Bölünmenin Amacı :
Tek hücrelilerde çoğalmayı, çok hücrelilerde ise büyümeyi, gelişmeyi, yıpranan dokuların onarılmasını ve ölen hücrelerin yerine yenilerinin yapılmasını sağlar.
b) Mitoz Bölünmenin Özellikleri :
1- Bütün canlılarda görülür.
2- 2n kromozomlu vücut hücrelerinde görülür.
3- 2n kromozomlu bir hücreden 2n kromozomlu iki hücre oluşur.
4- Bölünme sonucu oluşan iki hücre aynı kalıtsal bilgiye yani kromozom yapısına sahiptir ve birbirinin tıpa tıp aynısıdır.
5- Yaşam boyu devam eder.
6- Bölünme sonucu oluşan hücrelerin kromozom sayısı değişmez, sabit kalır, ana hücre ile aynıdır.
7- Bölünme sonucu oluşan hücreler ile ana hücrenin sadece büyüklükleri farklıdır.
8- Tür içinde çeşitlilik oluşturmadan türün devamını sağlar.
9- Mitoz bölünme sonucu oluşan hücreler belli bir büyüklüğe ulaştığında tekrar mitoz bölünme geçirebilir.
10- Mitoz bölünme başlamadan önce hücre bölünmeye hazırlık dönemi geçirir.
11- Çekirdek bölünmesi ve sitoplâzma bölünmesi olarak iki aşamada gerçekleşir.
c) Mitoz Bölünmenin Aşamaları :
Mitoz bölünme, birbirini takip eden çekirdek bölünmesi ve sitoplâzma bölünmesi olarak iki aşamada gerçekleşir. Hücre bölünmeye başlamadan önce bölünmeye hazırlık dönemi geçirir. (Bu döneme interfaz denir.). Bu (interfaz) safha, mitoz bölünmenin safhalarından değildir ve çekirdek ile sitoplâzma bölünmesinin artarda devam etmesine hücre döngüsü denir.
Genel olarak mitoz bölünmede;
▪ Çekirdekteki ağ şeklindeki kromatin ipliklerde bulunan kalıtsal yapı kendini eşler.
▪ İlk evrede kromozomlar belirgin halde görülür ve iğ ipliklerine tutunur.
▪ İkinci evrede kromozomlar ikiye ayrılarak hücrenin ortasına dizilir.
▪ Üçüncü evrede ayrılan kromozomlar zıt kutuplara çekilir.
▪ Dördüncü evrede çekirdek bölünmesi tamamlanır ve iki çekirdek oluşur.
▪ Çekirdek bölünmesinden sonra hayvan hücrelerinde boğumlanma, bitki hücrelerinde orta lamel (ara plak) oluşumu ile sitoplazma bölünmesi tamamlanarak aynı kalıtsal bilgiye sahip iki hücre oluşur.
Bölünmeye Hazırlık Döneminde :
1- Hücre büyür ve bölünme büyüklüğüne ulaşır.
2- Hücredeki kalıtsal madde iki katına çıkar, DNA yani kromozomlar kendini eşler, bir kromozomdan iki kardeş yani homolog kromatit oluşur.
3- Yaşamsal faaliyetler hızlanır.
4- Sentrozom kendini eşleyerek sentriolleri oluşturur.
5- Organeller kendini eşler.
3- Üreme (Çoğalma) :
Bütün canlılar hücrelerden oluşma, beslenme, büyüme, gelişme, solunum yapma, boşaltım yapma, hareket etme, irkilme, ölüm ve üreme gibi ortak özelliklere sahiptir.
Bir canlının neslinin devam ettirebilmek için kendine benzeyen yeni canlılar oluşturmasına üreme veya çoğalma denir. Üreme olayı;
▪ Bütün canlılarda görülür.
▪ Üreme hücreleri sayesinde gerçekleşir.
▪ Canlının sahip olduğu genetik bilgilerin oğul döllere aktarılmasını sağlar.
▪ Canlının neslinin devam etmesini sağlar. (Yaşamını sürdürmesi için gerekli değildir.).
▪ Üreme olayında canlının sahip olduğu genetik bilgiler, üreme hücrelerindeki kromozomların üzerinde bulunan genler sayesinde oğul döllere aktarılır.
▪ Üreme olayı, eşeysiz üreme ve eşeyli üreme olarak iki çeşittir.
4- Eşeysiz Üreme :
İlkel, basit yapılı canlılarda tek bir atadan tamamen kendine benzer yeni canlıların oluşmasına eşeysiz üreme denir.
a) Eşeysiz Üremenin Özellikleri :
1- İlkel ve basit canlılarda görülür.
2- Tek bir ata vardır.
3- Erkek ve dişi birey yoktur.
4- Erkek ve dişi üreme hücresi yoktur.
5- Eşeysiz üremenin temelini mitoz bölünme oluşturur.
6- Mayoz bölünme görülmez.
7- Döllenme olayı görülmez.
8- Çok hızlı gerçekleşir.
9- Oluşan yavrular tıpa tıp atasına benzer ve atası ile aynı kalıtsal özelliğe sahiptir ve kalıtsal çeşitlilik gözlenmez.
10- Oluşan yavrular bazen mutasyon sonucu atasına benzemeyebilir, bunun sonucunda kalıtsal çeşitlilik oluşur.
11- Oluşan yavrular çevre şartlarına karşı dayanıksızdır.
b) Eşeysiz Üreme Çeşitleri :
Eşeysiz üreme; bölünerek üreme, tomurcuklanma ile üreme, vejetatif üreme, rejenerasyon ile üreme ve sporla üreme olarak beş çeşittir.
1-) Bölünerek Üreme :
Tek hücreli bitki ve hayvanlarda görülür. Belirli büyüklüğe ulaşan canlı enine veya boyuna bölünerek birbirinin tıpa tıp aynısı olan yani aynı kalıtsal özelliklere sahip olan iki yavru (canlı) oluşturur.
▪ Bakteriler, mavi–yeşil algler (su yosunları), amip, öglena (kamçılı hayvan), terliksi hayvan (paramesyum) bölünerek üreyen tek hücreli canlılardır.
▪ Paramesyum (terliksi hayvan) enine, öglena (kamçılı hayvan) boyuna, amip ise enine veya boyuna bölünebilir. (Amibin belirli şekli olmadığı için enine veya boyuna bölünebilir.).
2-) Tomurcuklanma İle Üreme :
Tek hücreli veya çok hücreli canlılarda görülür. Ata (ana) canlının vücudunda küçük bir çıkıntı yani tomurcuk oluşur. Oluşan tomurcuk gelişimini tamamlayarak yeni bir canlı oluşturur. Oluşan canlı bazen ata canlıdan ayrılarak yaşamını sürdürür, bazen de ata canlıdan ayrılmayıp ata canlı ile birlikte kolonileri oluşturarak yaşamını sürdürür.
▪ Tek hücreli canlılardan bira mayası ve çan hayvanında görülür.
▪ Çok hücreli canlılardan denizanası, süngerler, sölenterler (tatlı su hidrası), polip, mercan ve ciğer otlarında görülür.
3-) Vejetatif Üreme :
Yüksek yapılı gelişmiş bitkilerde görülen üreme şeklidir. Bitkilerden alınan bir parçanın köklendirilerek bunlardan yeni bitkilerin oluşturulmasına vejetatif üreme denir.
Vejetatif üreme; çelikle, yumru ile ve soğan ile üreme şeklinde gerçekleşebilir.
▪ Çelikle Üreme :
Bazı bitkilerden kopan veya kesilen kök, gövde, dal, yaprak gibi kısımlardan yeni bitkinin oluşmasına çelikle üreme denir. Çelikle üreme aşılama veya köklendirme ile gerçekleşir.
▪ Asma, gül, kavak, söğüt dallarından veya kökünden yeni bitki oluşur.
▪ Çilek ve zambak gövdelerinden yeni bir bitki oluşur.
▪ Afrika menekşesi ve gözyaşı bitkisi yapraklarından yeni bir bitki oluşur.
▪ Yumru İle Üreme :
Bazı bitkilerin besin depolayan yumru gövdelerinin üzerinde oluşan yumruların çimlendirilerek yeni bitki oluşturmasıdır.
▪ Patates ve yer elması yumru ile ürerler.
▪ Soğan İle Üreme :
Bazı bitkilerin besin depolayan yassı (soğan) gövdelerinin çimlendirilerek yeni bir bitki oluşturmasıdır.
▪ Soğan ve lale soğan ile ürerler.
4-) Rejenerasyon İle Üreme :
Bir canlının yıpranan ve yaralanan kısımlarının onarılmasına rejenerasyon denir. Rejenerasyonda canlı sayısı artmaz yeni rejenerasyon üreme değildir. İnsanda yaraların iyileşmesi ve kesilen karaciğerin kendini tamamlaması, kemik iliğinden kan hücrelerinin üretilmesi, kırılan kemiklerin onarılması, kertenkelenin kopan kuyruğunu tamamlaması rejenerasyondur ama üreme değildir.
Bazı omurgasız hayvanların vücutlarından kopan her parçadan yeni bir canlı oluşmasına rejenerasyon (yenilenme) ile üreme denir.
Rejenerasyon, ilkel canlılarda çoğalmayı, yüksek yapılı gelişmiş canlılarda yaraların onarılmasını sağlar. Canlıların gelişmişliği ile rejenerasyon ters orantılıdır.
▪ Denizyıldızı, toprak solucanı, yassı solucan (planerya) da rejenerasyon ile üreme görülür.
5-) Sporla Üreme (Sporlanma) :
Olumsuz çevre şartlarına dayanabilen, üzeri sağlam bir örtüyle örtülü olan ve üreme olayını gerçekleştiren özel hücrelere spor denir.
Sporla üreyen canlılar, üremenin gerçekleşeceği zaman sporları oluştururlar. Oluşan sporlar olgunlaşınca su, rüzgâr, insanlar, hayvanlar sayesinde etrafa yayılır ve etrafa yayılan sporlar uygun koşullarda çimlenerek yeni canlıyı oluştururlar. Sporla üreyen canlılarda döl almaşı (döl değişimi = metagenez) olayı görülür. Döl almaşı olayı, eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesi olayıdır.
▪ Sporla üreyen canlıların vücut hücrelerinden biri sürekli mitoz bölünmeler gerçekleştirerek çekirdek sayısını sürekli arttırır. Fakat mitoz bölünme sırasında sitoplâzma bölünmesi gerçekleşmez. Böylece bir hücre içerisinde çok sayıda çekirdek oluşur. Çekirdeklerin etrafında sitoplâzma toplanır ve hücre zarı oluşur. Oluşan yapılardan her birine spor denir.
▪ Bakteriler, (küf veya maya) mantarlar, plazmodyum (sıtma mikrobu), çiçeksiz bitkiler (eğrelti otu, karayosunu, atkuyruğu, kibrit otu, ciğer otları), sporla üreyen canlılardır.
5- Kanser :
Hücrede bölünme emri, çekirdek tarafından verilir. Hücrenin, çekirdeğin (DNA`nın) emri dışında, kontrolsüz ve normalden çok daha hızlı bir şekilde bölünmesine kanser, bu şekilde bölünen hücrelere kanser hücreleri, bu hücrelerin oluşturduğu dokulara da kanserli dokular denir.
Sağlıklı vücut hücreleri (kas ve sinir hücreleri hariç) bölünebilme yeteneğine sahiptir ve her hücrenin, hayatı boyunca belli bir bölünebilme sayısı vardır. Sağlıklı bir hücre gerektiği yerde gerektiği kadar bölünür. Kanser hücreleri ise kontrolsüz bir şekilde bölünerek çoğalır ve birikerek tümörleri (kitleleri) oluşturur. Tümörler çevrelerindeki normal dokuları sıkıştırabilir, bu dokuların içine sızabilir ya da dokuları tahrip edebilir. Eğer kanser hücreleri oluştukları tümörden ayrılırsa, kan ya da lenf dolaşımı aracılığı ile vücudun diğer bölgelerine gidebilir ve gittikleri yerlerde (tümör kolonileri oluşturur ve) büyümeye devam eder. Kanser, bu şekilde vücudun diğer bölgelerine de yayılır. Kanser hücreleri oluşturduğu tümörden ayrılmazsa iyi huylu, ayrılıp vücudun diğer bölgelerine yayılırsa kötü huylu tümör olarak adlandırılır.
a) Kanserin Oluşma Nedeni ve Kansere Neden Olan Faktörler :
Kanserin oluşma nedeni henüz kesin olarak bilinmemektedir. fd ggg
Kansere yol açan faktörler iki grupta incelenir. Bunlardan biri hastaların yaşam şekillerine, yaşa, cinsiyete ve aileden getirdikleri kalıtsal özelliklerine bağlı olarak değişir. Bir diğeri ise çevresel faktörlerdir. Kanserlerin yaklaşık %80 – 90`ı çevresel faktörler tarafından meydana gelir ve önlenebilir. Kalıtım yoluyla kanserin oluşma olasılığı çevresel faktörlere oranla çok daha azdır.
Kansere Neden Olan Çevresel Faktörler :
1- Ultraviyole ve morötesi ışınlar.
2- X (röntgen) ışınları.
3- Bazı kimyasal (kanserojen) maddeler
4- Hava kirliliği.
5- Radyasyona maruz kalma.
6- Kötü beslenme alışkanlığı.
7- Virüsler.
b) Kanser Tedavisi :
Kanser için en iyi tedavi, erken teşhistir. Kanser tedavisinde kanserden korkulmamalıdır. Hiç rahatsızlık duyulmasa da mutlaka yılda bir kez genel kontrolden geçilmelidir. Erken teşhis konduğunda kanser tedavi edilebilir bir hastalıktır.
|
