Çeşitli sebeplerden dolayı - elektrik yükünün bir cisimden başka bir cisme geçerek birikmesi veya azalmasına elektriklenme denir.
Yüklerin hareketi
Maddelerdeki – yük hareket edebilir. Bu yüzden miktarları değişebilir. Alışverişi yapılabilir.
Maddelerdeki + yüklerin miktarı değişmez. + Yüklerin alışverişi olmaz.
Yük çeşitleri
Yüklü cisimler iki çeşittir.
Bunlar + yükü fazla olan cisimler ve – yükü fazla olan cisimlerdir.
Eğer + ve - yük birbirine eşit olursa cisim nötr cisim olur. Yüksüz cisim yoktur.
Sürtünme ile elektriklenme
Sürtünen cisimler başlangıçta nötr durumda olabilir.
Birbirine sürtünen cisimler zıt yükle yüklenir.
Yıldırım ve şimşek olayları sürtünme ile elektriklenme olaylarıdır.
Yalıtkan cisimler sadece sürtünme ile elektriklenebilir.
Ebonit (plastik) cisim yün kumaşa sürtülünce
Ebonit – yükü cisim olur
Yün kumaş + yükü cisim olur .
Bu olayda – yükler yün kumaştan ebonit cisme doğru akar.
Cam cisim ipek kumaşa sürtülünce
Cam cisim + yükü cisim olur
İpek kumaş – yükü cisim olur .
Bu olayda – yükler cam cisimden ipek kumaştan doğru akar.
- yükün hareketi
Cisimler arası yük geçişi olması için cisimlerin temas etmesi veya sürtünmesi gereklidir.
Etki ile elektriklenme de cisimler arasında yük geçişi olmaz.
Yük geçişinin yönü her zaman – yük oranı fazla olan cisimden az olana doğrudur.
Dokundurularak elektriklenme
Cisimler birbirine dokundurulduğunda yükler eşit ise cisimler nötr olur.
Birbirine değdirilen yüklü cisimlerin yükleri eşit değilse, cisimlerin ikiside yükü fazla olanın yükü ile yüklenir. Sonuçta ikiside aynı yüklü olur.
Nötr bir cisime, + yüklü cisime dokundurulursa cisimler + yüklü olur.
Nötr bir cisime, – yüklü cisim dokundurulursa cisimler – yüklü olur.
İletken cisimlere yüklü cisimler dokundurularak elektriklenebilir.
Topraklama sayesinde yüklü cisimler nötr hale gelir.
Etki ile elekktrikleneme
Mesela nötr cisme (+) pozitif yüklü cisim yaklaştırılırsa çekim etkisinden dolayı (-) negatif yükler cisme yakın uçta birikir. Diğer uçta ise (+) pozitif yükler daha çoğunlukta olacağı için nötr cismin bir yanı (-) negatif diğer yanı (+) pozitif yükle yüklenmiş olur. Bu olaya kutuplanma denir. Kutuplanma oluştuktan sonra yüklü cisimle nötr cisim arasında yük geçişi olmaz. (+) pozitif cisim, nötr cisimden uzaklaştırılırsa cisim tekrar eski hâline gelir
örnek 2
Nötr olan metal levhalara (-) negatif yüklü plastik çubuk yaklaştırıldığında
İtme çekme
Aynı yüklü cisimler birbirlerini iter.
Zıt yüklü cisimler ise birbirleri çeker.
Yüklü cisimler, nötr cisimleri çeker.
Nötr cisimler birbirlerine etki etmez.
Elektriklenme olaylarının olumsuz etkileri
Elektriklenme sırasında meydana gelen kıvılcımlar yangın çıkmasına sebep olabilir. Kimyasal ve yakıt taşıyan araçların tutuşmasına sebep olabilir. Elektrikli ve elektronik cihazların devrelerinin zarar görmesi elektriklenmenin zararlı etkileridir.
Özellikle elektronik ürünlerin tamiri ile ilgili meslek dallarında elektrik yüklerini depolama özelliğine sahip bileklikler yüklerin, tamiri yapılan elektronik cihaza zarar vermesini engeller.
Elektriklenmenin olumsuz etkilerinden korunmak için cisimlerin fazla yüklerinden kurtulması gerekir. Yani nötr duruma gelmesi bu etkilerden korumuş olur. Bunun için topraklama yapmak gerekir.
Teknolojide kullanımı
Elektriklenme olayı teknolojide olumlu yönde kullanarak insanların işlerini kolaylaştırıcı olarak kullanılabilir.
1. Fotokopi cihazında pozitif yüklenen kâğıdın negatif yüklü toneri çekmesinden yararlanılır.
2. Baca temizlemede kullanılan fırçalar elektrik yüküyle yüklenerek bacadaki toz ve kurumları çeker
3. Araba kaportasını eşit kalınlıkta ve ekonomik olarak boyaması
4. Dedektifler, kâğıt ya da plastik yüzeylerdeki parmak izlerini belirlemede, parmak izi bulunan yüzeylerin farklı biçimde elektriklenmesinden yararlanır.
5.Klimalarda hava temizleyiciden geçerken elektrik yüklenir. Hava filtresi de zıt yükle yüklenir. Kirli hava içindeki parçacıklar filtrede kalır ve böylelikle hava temizlenmiş olur.
Günlük hayatta elektriklenme örnekleri
Kazağımızı çıkarırken oluşan çıtırtı şeklindeki sesler ve oluşan kıvılcımlarla birlikte saçlarımızın dikenleşmesi ,
Saçlarımızı tararken saçlarımızın kabarması,
Yün kumaşa sürülmüş bir tarağın musluktan akan suyu kendine doğru çekmesi
Saçımıza sürdüğümüz plastik tarağın küçük kâğıt parçalarını çekmesi,
Araba kapısını kapatırken ya da arkadaşımızla tokalaşırken elektrik geçişi nedeniyle oluşan çok kısa süreli acı,
Etrafta uçuşan tozların televizyon, bilgisayar vb. ekranlarına yapışması,
Şimşek ve yıldırım gibi doğa olaylar, elektriklenme etkisiyle gerçekleşir.
Hazırlayan
Fatih Akyüz
|
